هفت سین بازتابی از اعتقادات ایرانیان باستان

هفت ‌سین یکی از آداب‌ورسوم مخصوص ایرانیان است که به شیوه‌ای نمادین دیدگاه‌های معنوی نیاکان باستانی ما را بازتاب می‌دهد.

یکی از زیباترین سنت‌هایی که بیش از ۳۰۰۰ سال است، جشن گرفته می‌شود، نوروز نام دارد. پارسی‌زبانان جهان هرساله در اولین روز بهار مقارن با بیست‌و‌یکم مارس آن را جشن می‌گیرند.

تورهای نوروز آژانس مسافرتی ایوار

ایرانیان در گرامیداشت این روز بزرگ، آیین‌های متفاوتی را به‌جا می‌آورند. یکی از این آیین‌ها، آماده کردن سفره‌ هفت ‌سین است که مفهوم خاصی دارد و یکی از جنبه‌های مهم فرهنگ ایرانی را نشان می‌دهد.

ویژگی‌های هفت سین

نوروز که می‌آید مردم به‌رسم گذشته سفره‌ای پهن می‌کنند و هفت عنصر نمادین را برروی سفره می‌گذارند که با حرف سین آغاز شده باشد. اجزای اصلی هفت ‌سین به‌طور سنتی شامل سبزه، سنجد، سیر، سمنو، سیب، سرکه و سماق می‌شود.

گفتنی است که این عناصر ویژگی‌های مشترکی دارند و نمی‌توان هر چیزی که با حرف سین شروع شده باشد را بر سر سفره گذاشت. عناصر اصلی هفت‌ سین باید:

• دارای نام پارسی باشند
•  با حرف سین آغاز شوند
•  از اسامی مرکب نباشند مثل سیب‌زمینی یا سبزی‌پلو
• قابل‌خوردن باشند
• ریشه گیاهی داشته باشند

بنابراین سکه و سنبل که نه قابل‌خوردن و نه واژه‌ای پارسی هستند را نمی‌توان جزو هفت‌ سین به‌شمار آورد؛ با این‌حال، بسیاری از ما از این دو برای تکمیل سفره هفت‌سین خود استفاده می‌کنیم.

تاریخچه هفت سین

بسیاری از ایرانیان هفت‌ سین را رسم کهنی می‌دانند، اما شواهد تاریخی نشان می‌دهد که این آیین چندان قدیمی نیست و برخی منابع اشاره می‌کنند که شاید از زمان قاجار در میان ایرانیان رایج شده است.

بنا به گفته‌ی دانشنامه‌ی ایرانیکا تاریخچه‌ی این رسم نامشخص است و تاجیک‌ها، افغان‌ها و ارامنه که در میراث فرهنگ پارسی با ایرانیان سهیم هستند، سفره‌ی هفت‌ سین را آماده نمی‌کنند.

این آیین حتی در میان کردها و زرتشتیان که بیشتر آیین‌های باستانی ایرانی را حفظ کرده‌اند و عناصر هفتگانه، نقش مهمی در سنت‌های آنان بازی می‌کند، مرسوم نیست؛ بااین‌حال، امروزه زرتشتیان شهرنشین نیز این رسم نوین را تحت تاثیر معاشرت با سایر ایرانیان به‌جا می‌آورند.

برخی نیز ریشه‌ی این آیین را به‌خاطر این دوبیتی به کیانیان منتسب می‌کنند و بر این باورند که هفت ‌سین در واقع هفت شین بوده است: روز نوروز در زمان کیان/ می‌نهادند مردم ایران/ شهد و شیر و شراب و شکر ناب/ شمع و شمشاد و شایه اندر خوان.

این گروه معتقد هستند که سفره‌ هفت شین شامل شهد یا همان عسل، شیر، شراب، شکر، شمع، شمشاد و شایه یا میوه می‌شود. این دیدگاه غالباً در میان ایرانیانی رایج است که معتقدند شراب پس از ورود اسلام جای خود را به سرکه داد و هفت شین به هفت ‌سین تغییر پیدا کرد تا با باورهای اسلامی تعارض نداشته نباشد.

نکته‌ی قابل‌توجه این است که دو واژه‌ی شهد و شراب عربی هستند و در زمان ایران باستان، استفاده از واژه‌های عربی رایج نبوده است. از سوی دیگر در این دوبیتی سخنی از سیر و سمنو، دو عنصر اصلی سفره‌ هفت ‌سین به میان آورده نمی‌شود و به همین دلیل نمی‌توانیم از وجود سفره هفت ‌شین با اطمینان سخن بگوییم.

گروهی نیز معتقدند که در زمان هخامنشیان، سفره‌ی هفت چین به‌جای هفت ‌سین متداول بوده است، بدین معنی که ایرانیان هفت نوع غذا را روی ظروف چینی خوش ‌نقش‌ونگار قرار داده و سفره‌ی نوروز را زینت می‌بخشیدند.

اما در اسناد تاریخی کشور چین، سخنی از مراوده‌ی این سرزمین با هخامنشیان به‌میان نیامده و درنتیجه بعید است که، ظروف چینی در آن زمان به ایران راه یافته باشند.

برخی دیگر بر این باورند که هفت چین یعنی هفت چیدنی و ایرانیان باستان هفت میوه خشک و تر را که از درخت چیده بودند، بر سر سفره می‌گذاشتند. این رسم نوروزی در حال حاضر در افغانستان و تاجیکستان رایج است و به آن هفت میوه می‌گویند.

عده‌ای نیز ریشه‌ی هفت‌ سین را با هفت‌‌ میم یکی می‌دانند. هفت‌میم شامل میگو، مَویز، ماست، میوه، مسقطی، مربا و مرغ می‌شود و مردم بوشهر آن را در کنار هفت‌سین پهن می‌کنند و به استقبال نوروز می‌روند. اما باید بگوییم تمامی این دیدگاه‌ها به‌علت نداشتن اسناد تاریخی کافی، توسط پژوهشگران رد شده‌اند.

درمجموع می‌توان گفت هفت‌ سین رسم نوینی است و حتی در خاطرات و سفرنامه‌هایی که از مورخان و مسافران خارجی تا قرن نوزدهم به‌جای مانده است، به‌سختی می‌توان ردپایی از چیدن هفت ‌سین پیدا کرد.

تنها هاینریش بورگش آلمانی که در سال ۱۸۶۰، مقارن با حکومت ناصرالدین‌شاه، به ایران سفر کرده بود تا حدودی به‌تفصیل از رسوم نوروز سخن گفته است. او در خاطرات خود ذکر می‌کند که ایرانیان هفت گل را که با حرف سین آغاز شده باشد، در باغچه‌های خود می‌کارند.

بااین‌همه، حتی اگر سفره‌ی نوروز را بدون حرف سین در نظر بگیریم، خواهیم دید عناصر اصلی آن بازتابی از معنویت و یک‌جانشینی ایرانیان باستان و باورهای مذهبی آنان نظیر امشاسپندان است.

ریشه یابی عدد هفت

گفته می‌شود ایرانیان در عهد ساسانیان با آمدن سال نو، هفت شاخه از گیاهانی نظیر گندم، جو، نخود، برنج و غیره را برروی سینی قرار می‌دادند و سفره‌ی نوروزی خود را می‌آراستند. آن‌ها همچنین نانی از هفت نوع غله درست می‌کردند.

به‌علاوه آن‌ها با کاشتن هفت دانه برروی هفت ستون از خشت خام به استقبال نوروز می‌رفتند و روییدن آن‌ها را به فال نیک می‌گرفتند. تصور بر این بود که هر دانه‌ای که بلندتر و سبزتر باشد، برای زراعت در آن سال مناسب‌تر خواهد بود.

آنچه مشخص است تکرار عدد هفت در مراسم نوروزی است. عدد هفت در باور ایرانیان باستان مقدس و خوش‌یمن بود. گویا تقدس عدد هفت از سومری‌ها به آریایی‌ها رسیده بود.

هفت در زبان باستان، امرداد یا جاودانگی معنا می‌دهد. درگذشته تنها هفت ‌سیاره کشف شده بود و تنها هفت رنگ را جزو رنگ‌های اصلی به‌حساب می‌آوردند. شاید همین امر جنبه‌ای ماورا طبیعی به این عدد می‌بخشید.

در آیین میترایی که یکی از کهن‌ترین ادیان دنیا محسوب می‌شود و نفوذ آن بر ادیان و اعتقادات سایر ملل انکارناپذیر است، هفت درجه برای رسیدن به بالاترین مقام آسمانی وجود داشت.

در باور ایرانیان باستان عدد هفت با هفت امشاسپندان ارتباط پیدا می‌کند که در حکم وزیران یا فرشتگان مقرب اهورامزدا هستند.

سفره هفت امشاسپند 

شاید چیدن هفت‌سین رسم کهنه‌ای نباشد اما بی‌گمان می‌توان ردپای آیین‌های باستانی نظیر اعتقاد به امشاسپندان را در هریک از سین‌های هفت‌ سین جستجو کرد؛ گویی هریک از سین‌ها با رنگ و بویی تازه، جلوه‌ای از باورهای دیرین نیاکان ما را نمایان می‌سازند.

ایرانیان باستان بر این باور بودند که اهورامزدا یا سپندمینو دارای شش امشاسپندان یا فرشتگان مقرب است. هر یک از این فرشتگان تجلی‌گر یکی از صفات پاک اهورامزدا بودند که وظیفه‌ی نگهبانی از نوع بشر و عالم هستی را بر عهده داشتند و هریک دارای نمادهای گیاهی بودند.

گفته می‌شود ایرانیان با فرا رسیدن نوروز، سفره‌ی هفت امشاسپند را آماده می‌کردند و برای اهورامزدا و هر یک از امشاسپندان، گیاه یا اشیایی همچون شاخه‌ی برسم، نوشیدنی هوم، آتشدان، تخم‌مرغ، شیر، آب و جام فلزی بر سر سفره‌ی سپید قرار می‌دادند.

به‌نظر می‌رسد به‌تدریج سفره‌ی امشاسپند دچار دگرگونی شده تا اینکه هفت‌ سین به‌صورت کنونی آن به‌دست ما رسیده است. امشاسپندان در لغت یعنی جاودانان پاک و عبارتند از:

• اهورامزدا به معنی خرد مقدس و نماد او نوشیدنی هوم بود.
• بهمن یا وهومن مظهر اندیشه‌ی نیک و نگهبان حیوانات و ظرف شیر را نماد او می‌دانستند.
• اردیبهشت مظهر راستی، نگهبان آتش و نماد او آتشدان بود.
• شهریور مظهر دادگری، توانایی و شکوه پروردگار، نگهبان فلزات و جام فلزی نماد او به شمار می‌رفت.
• اسپندارمذ مظهر فروتنی و محبت، نگهبان زمین و نماد او سفره‌ی سپید بود.
• خورداد مظهر کمال و رستگاری، نگهبان آب‌ها و ظرف آب نماد او محسوب می‌شد.
•  امرداد مظهر جاودانگی، نگهبان گیاهان و شاخه‌های سبز برسم یا سرو را به عنوان نماد او بر سفره قرار می‌دادند.

مفهوم سین‌ های اصلی هفت سین

هر یک از عناصری که سفره‌ی هفت ‌سین را می‌آراید، بازتاب‌دهنده‌ی مفهوم خاصی در فرهنگ ایرانیان باستان است. سین‌های سفره هفت‌ سین پیوند ناگسستنی با آغاز سال نوی ایرانی دارند.

هریک از آن‌ها همچون زمین که با فرارسیدن بهار سرشار از طراوت و شادابی می‌شود و زندگی تازه‌ای را می‌آغازد، پیام تازه‌ای را برای ما به ارمغان می‌آورند؛ پیامی که یادآور اندیشه‌ی نیک و نویدبخش نیت‌ها و تصمیم‌های تازه است:

•  سیر: سیر را مظهر مبارزه با نیروهای اهریمنی، زشتی و دفع چشم‌زخم و نماد اهورامزدا می‌دانند.
• سبزه: نماد نوزایی و رویش طبیعت و مظهر فرشته‌ی اردیبهشت است.
• سمنو: سمنو در هفت ‌سین نشانه‌ی فراوانی غذا و همچنین نشانه‌ی باروری گیاهان است و ازآنجاکه غذایی مقوی به‌حساب می‌آید نماد قدرت و همچنین نماد فرشته‌ی شهریور و خواروبار است. ناگفته نماند که گندم معمولاً در ماه شهریور آماده‌ی برداشت می‌شود و به‌این‌علت که سمنو از گندم تهیه می‌شود، آن را با فراوانی غذا و فرشته‌ی شهریور مرتبط می‌دانند.
• سنجد: نشانه‌ی سنجیدگی است و ازآنجاکه عطر و برگ آن محرک عشق است، نماد عشق و مهرورزی و مظهر فرشته‌ی خرداد به شمار می‌رود.
• سرکه: نشانه‌ی شکیبایی و طول عمر و نماد فرشته‌ی امرداد است.
• سیب: نشانه‌ی سلامتی، زیبایی، پرستاری، زن و باروری است، همچنین به‌علت کروی بودن نماد زمین و از این‌رو مظهر ایزدبانوی اسفند و موکل زمین به‌حساب می‌آید.
• سماق: سماق چون به رنگ طلوع خورشید است، آن را نماد طلوع آفتاب و چاشنی زندگی دانسته‌اند. سماق همچنین نشانه‌ی باران و نماد فرشته‌ی بهمن است.

مفهوم عناصر دیگر سفره‌ هفت سین

ایرانیان به‌جز سین‌های هفت‌سین، عناصر دیگری را به سفره‌ی نوروزی اضافه می‌کنند که با توجه به اعتقادات و یا منطقه‌ای که در آن زندگی می‌کنند، می‌توانند متفاوت باشند.

این عناصر معمولاً شامل آینه، سکه، شمع، تخم‌مرغ رنگی، کتاب مقدس، بیدمشک، شیر، آش رشته، شیرینی، آجیل، نان، شاهنامه، دیوان حافظ یا غزلیات سعدی، ماهی قرمز و کاسه‌ی آب می‌شود:

• آینه: نماد آسمان، پاکی و بازتابی از خود انسان است و معمولاً در بالای سفره قرار می‌گیرد.
• شمع: شمع باید به تعداد اعضای خانواده روشن شود و نشانه‌ی روشنایی است.
• ماهی قرمز و کاسه‌ی آب: نماد جنبش و زندگی است. ماهی قرمز می‌تواند کنایه‌ای از آخرین ماه سال یعنی اسفند یا برج حوت باشد. چرخش ماهی به دور کاسه‌ی آب، نشانه‌ی چرخش و تغییر سال است.
• نارنج و کاسه‌ی آب: در میان برخی از مردم، به‌ویژه زرتشتیان مرسوم است که به‌جای تنگ ماهی، ظرف آبی بر سر سفره‌ی نوروز قرار می‌دهند و نارنج، انار یا سیبی را به نشانه‌ی باروری و غوطه‌وری زمین در هستی، در آب می‌اندازند.
• تخم‌مرغ رنگی: تخم‌مرغ‌های رنگی نماد مردم و نشانه‌ی خوشبختی و ثروت است. تخم‌مرغ‌های هفت‌ سین نباید مصنوعی باشند.
• سکه: سکه نماد رزق و روزی و افزایش ثروت است و تعداد آن‌ها باید فرد باشد.