انقلاب صنعتی چگونه رخ داد و در چه زمینه هایی تغییر ایجاد کرد؟

انقلاب صنعتی به ظهور ماشین های بخار تجاری و تأسیس کارخانه هایی گفته می شود که شرایط اقتصادی بریتانیا را برای همیشه تغییر داد و به مرور زمان به سایر کشورهای دنیا نیز راه پیدا کرد.

انقلاب صنعتی (Industrial Revolution) در نیمه‌ی دوم قرن هجدهم در بریتانیا شکل گرفت. کشاورزی و جوامع روستایی در این دوره در اروپا و آمریکا، صنعتی و شهری شدند. قبل از وقوع انقلاب صنعتی، تولید و ساخت بیشتر در خانه‌های مردم انجام می‌شد. آنها از ابزارهای ساده یا دستگاه‌های ابتدایی برای این کار کمک می‌گرفتند.

برای مثال بیشتر تولیدکننده‌های پارچه کار خود را در کارگاه‌هایی کوچک یا در خانه‌ی ریسندگان و بافندگان انجام می‌دادند. در واقع این صنعت متشکل از هزاران تولیدکننده‌‌ی منفرد بود. همچنین هر بخش از کشور در تولید محصولی ویژه تخصص داشت؛ مثلاً استخراج معادن زغال‌سنگ در مناطق شمال شرقی انگلیس و تولید فلزات در ناحیه‌ی میدلَندز انجام می‌شد.

فهرست مطالب

• بریتانیا، مبدأ انقلاب صنعتی
• اما چرا بریتانیا؟
• اختراعات و صنعتی شدن
• ماشین بخار و صنعتی شدن
• صنعتی شدن حمل و نقل
• بانکداری و ارتباطات در انقلاب صنعتی
• کیفیت زندگی در دوران انقلاب صنعتی
• صنعتی‌سازی، خارج از مرزهای انگلیس
• چند نکته راجع به انقلاب صنعتی

تکنیک‌ها و تکنولوژی‌های جدید در صنعت کشاورزی، راه را برای تغییرات گسترده‌ی بعدی هموار کرد. به مرور زمان کارخانه‌ها و استفاده از دستگاه‌های مخصوص و تولیدات انبوه رواج پیدا کردند. همچنین جمعیت کشور روز به ‌روز در حال افزایش بود و به همان میزان نیز تولید محصولات غذایی در طول این قرن افزایش پیدا کرد تا پاسخگوی نیاز مردم باشد. صنعت نساجی و آهن به همراه توسعه‌ی موتور بخار، نقش مهمی در انقلاب صنعتی داشتند. این تغییرات در زمینه‌های دیگری همچون سیستم حمل و نقل، ارتباطات و نظام بانک‌داری نیز راه پیدا کرده بود.

انقلاب صنعتی تأثیرات مثبت بسیاری بر استانداردهای زندگی بعضی از مردم داشت و تنوع و میزان تولید محصولات غذایی را افزایش داد اما در عین حال تأثیری منفی بر روی زندگی طبقه‌ی کارگر و افراد مستمند گذاشت. نرخ بیکاری و فقر در بسیاری از نواحی روستایی بالا رفت. در نتیجه بسیاری از مردم روستا را ترک کرده و برای پیدا کردن خانه و شغل راهی نواحی شهری شدند. تمامی این شرایط، راه را برای ایجاد یک سیستم تولیدی کارخانه‌ای در مقیاس بزرگ مهیا کرد.

بریتانیا، مبدأ انقلاب صنعتی

شاید برای شما سؤال پیش بیاید که چه چیزی باعث شد بریتانیا مبدأ و خاستگاه انقلاب صنعتی باشد. انگلیس معادن زغال‌سنگ و سنگ آهن فراوانی داشت که برای فرایند صنعتی شدن ضروری بودند. علاوه بر آن، بریتانیا در آن زمان از لحاظ سیاسی ثبات داشت و می‌توانست از مستعمره‌های خود به عنوان منبعی برای تأمین مواد خام و همچنین بازار فروش محصولاتش کمک بگیرد.

اما چرا بریتانیا؟

بریتانیا در آن دوره، تنها کشوری نبود که ذخایر زغال سنگ داشت. بنابراین چرا انقلاب صنعتی در چین یا هر کشور دیگری اتفاق نیفتاد که از شرایط مشابهی با انگلیس برخوردار بودند یا حداقل از این لحاظ مشکلی نداشتند؟ این موضوع دلایل مختلفی دارد که از این میان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تشکیلات اقتصادی این کشور از آزادی بالایی برخوردار بود و دولت دخالت چندانی در امور آنها نداشت.
• دولت از پروژه‌های تجاری حمایت می‌کرد و حاضر بود نیروی دریایی بزرگی را به محافظت از کشتی‌های تجاری اختصاص دهد.
• سطح سواد در میان مردم بالاتر بود.
• اشراف‌زادگان نگرش تجاری داشتند و سلطنت مطلقه در این کشور محدود بود.
• اصل حاکمیت قانون در این کشور برقرار بود و از دارایی‌ها محافظت می‌شد.
• مهاجران بریتانیا (هلندی‌ها، یهودی‌ها و پروتستان‌های فرانسه) سرمایه‌هایی ارزشمند برای این کشور محسوب می‌شدند.
• بریتانیا در اقیانوس اطلس واقع شده بود و موقعیت جغرافیایی‌اش در این راه به کمک‌شان می‌آمد.
• مستعمره‌های انگلیس در آمریکای شمالی برای آنها نیروی کار، زمین و بازار فروش را تأمین می‌کردند.
• پنبه‌هایی که برده‌های آمریکای شمالی تولید می‌کردند، قیمت ارزانی داشت.

موارد زیر هم از جمله دلایلی هستند که چین نتوانست به مبدأ این جریان تبدیل شود:

• دولت چین از اکتشافات دریایی حمایت نمی‌کرد و تصورش این بود که امپراطوری آنها به میزان کافی بزرگ است و پاسخگوی تمامی نیازهایشان خواهد بود.
• تمرکز چین در آن زمان بر روی دفاع از کشور در مقابل حملات بیابان‌گردهای نواحی شمال و غرب بود.
• آیین کنفوسیوس چینی بر ثبات و تعادل تأکید داشت و چندان موافق تغییر و تجربه‌های جدید نبود.
• معادن زغال‌سنگ چین در نواحی شمالی قرار داشتند؛ در حالی‌که بیشتر فعالیت‌های اقتصادی کشور در نواحی جنوبی انجام می‌شد.
• رشد سریع جمعیت در چین باعث می‌شد تا بیشتر به فکر روش‌های کار انسانی باشند و انگیزه‌ی چندانی برای روی آوردن به سمت دستگاه‌ها نداشتند.

اختراعات و صنعتی شدن

قبل از پیدایش انقلاب صنعتی، بیشتر مردم در نواحی روستایی زندگی می‌کردند و به کشاورزی مشغول بودند. این مردم درآمد چندانی نداشتند و سوءتغذیه و بیماری نیز میان آنها رواج داشت. همچنین آنها بیشتر غذا، لباس و لوازم خود را خودشان تولید می‌کردند.

نحوه‌ی کار در کارگاه‌ها یا خانه‌ها به این شکل بود که مردم، مواد خام و ابزار مورد نیاز خود را از تاجران تهیه می‌کردند و محصول نهایی را دوباره به بازرگان‌ها تحویل می‌دادند. به همین دلیل بود که اصطلاح صنعت خانگی در آن زمان رواج داشت. انقلاب صنعتی تغییر بزرگی در صنعت نساجی ایجاد کرد. اختراعات جدید باعث شد تا به نیروی کار کمتری احتیاج باشد و در عین حال میزان تولید بالاتر برود.

جیمز هارگریوز ماشین نخ‌ریسی را در سال ۱۷۶۴ میلادی اختراع کرد. این دستگاه چندین قرقره‌ی نخ را به ‌طور هم‌زمان تولید می‌کرد. بعدها ساموئل کِرامپتون این دستگاه را توسعه داد و ماشین نخ‌ریسی و نخ‌پیچی به دور دوک یا ماسوره را ابداع کرد. اختراع ادموند کارترایت در سال ۱۷۸۰ نیز نقشی کلیدی در صنعت بافندگی داشت. او توانست روند بافندگی را به کمک ماشین ریسندگی خود، به پروسه‌ای مکانیکی تبدیل کند.

توسعه‌ی صنعت آهن نیز در انقلاب صنعتی نقش مهمی داشت. آبراهام داربی توانست در اوایل قرن ۱۸ میلادی، روش آسان‌تر و ارزان‌تری را برای تولید آهن و چدن کشف کند. در این روش کوره‌ی ذوب دیگر به زغال به عنوان سوخت احتیاج نداشت. هِنری بِسِمر توانست اولین روش تولید انبوه و ارزان فولاد را کشف کند. از آهن و فولاد در این دوره تقریباً برای ساخت تمامی وسایل، از ابزارآلات گرفته تا ساختمان‌ها و کشتی، استفاده می‌شد.

ماشین بخار و صنعتی شدن

انسان‌ها ابتدا از چوب درختان برای ساخت خانه، کشتی، پخت غذا و گرم کردن خود کمک می‌گرفتند. آنها به دنبال ماده‌ی ماندگارتری می‌گشتند که با حجم کمتر، انرژی بیشتری به نسبت چوب تولید کند. طی همین جستجوها معادن زغال‌سنگ کشف شد. آنها حفاری را ادامه دادند و تصمیم به استخراج زغال از زمین گرفتند. بعد از مدتی معادن زغال‌سنگ با آب پر می‌شد. آنها با کمک اسب‌هایشان، آب را سطل به سطل از معادن خارج می‌کردند. به همین دلیل، روند کار به کندی پیش می‌رفت؛ تا اینکه جیمز وات؛ ابزارساز اسکاتلندی، ماشینی را در سال ۱۷۷۶ میلادی طراحی کرد که سوختن زغال در آن باعث تولید بخار می‌شد و در نتیجه، پیستون‌ها به حرکت در می‌آمد.

باید اشاره کرد که ماشین بخار قبل از جیمز وات اختراع شده بود و در کشورهایی همچون انگلیس، چین و ترکیه از آنها استفاده می‌شد اما کاربرد تجاری نداشت.

 بعد از وات، افراد دیگری این موتور را توسعه دادند تا جایی ‌که کارایی و سرعت موتورهای بخار در سال ۱۹۰۰ میلادی، به ۱۰ برابر کارایی آنها در مقایسه با صد سال قبل رسید. در قرن ۱۹ وقتی مستعمره‌های انگلیس در آمریکای شمالی از این موتورهای بخار برای تولید پنبه کمک گرفتند، میزان تولید آنها به شدت افزایش پیدا کرد. رواج ماشین بخار به این معنی بود که مردم می‌بایست از خانه‌هایشان بیرون آمده و با هم در کارخانه‌ها کار کنند.

صنعتی شدن حمل و نقل

قبل از رواج پیدا کردن موتور بخار، مواد اولیه و سایر محصولات را با قایق و از طریق رودخانه جابه‌جا می‌کردند یا از ارابه‌هایی کمک می‌گرفتند که اسب‌ها آنها را می‌کشیدند. رابرت فولتن آمریکایی این مسیر را تغییر داد. او موفق شد؛ ساخت اولین کشتی بخار تجاری را به پایان برساند. کشتی‌های بخار در اوایل قرن ۱۹ برای حمل و نقل کالا رواج پیدا کردند.

از طرفی دیگر ریچارد ترِوْیتیک در اوایل ۱۸۰۰ میلادی اولین لوکوموتیو مجهز به موتور بخار را ساخت. راه‌آهن منچستر و لیورپول انگلیس در سال ۱۸۳۰ به اولین راه‌آهنی تبدیل شد که خدمات مسافربری خود را به ‌طور منظم به مردم ارائه می‌داد. خط آهن در انگلیس به همین شکل گسترش پیدا کرد. جان مک‌آدام در سال ۱۸۲۰ میلادی توانست روش جدیدی را برای ساخت جاده به‌ کار بگیرد. روش او در ساخت جاده‌های صاف و نرم و بادوام‌تر به تکنیک مکادامیسازیون شهرت پیدا کرد. این شیوه، انقلابی عظیم در صنعت راه‌سازی ایجاد کرد.

بانکداری و ارتباطات در انقلاب صنعتی

با اختراعاتی مثل تلگراف، ارتباطات نیز بسیار آسان‌تر شد. ویلیام کوک و چارلز ویتستون توانستند؛ اولین تلگراف الکتریکی تجاری را در سال ۱۸۳۷ میلادی اختراع کنند. علاوه بر آن در سال ۱۸۶۶، یک کابل تلگراف از زیر اقیانوس اطلس عبور داده شد. انقلاب صنعتی همچنین با رواج بانک‌ها و سرمایه‌گذاران صنعتی همراه بود. بورس اوراق بهادار در سال ۱۷۹۰ میلادی در لندن تأسیس شد.

کیفیت زندگی در دوران انقلاب صنعتی

انقلاب صنعتی با افزایش محصولات کارخانه‌ای همراه بود. این انقلاب استانداردهای زندگی را به خصوص در میان طبقه‌ی برخوردار و متوسط جامعه بالاتر برد اما فقیران و طبقه‌ی کارگر همچنان با مشکلات مختلف دست و پنجه نرم می‌کردند. دستمزد کارگران کارخانه‌ها پایین بود و شرایط کاری آنها نیز پرخطر بود. کودکان جزو نیروی کار محسوب می‌شدند و ساعت‌های طولانی کار می‌کردند. در واقع در سال ۱۸۶۰ میلادی، حدود یک پنجم نیروی کار در صنعت نساجی بریتانیا کمتر از ۱۵ سال سن داشت.

جمعیت بسیاری برای کار به نواحی صنعتی می‌آمدند و امکانات کافی برای تأمین نیاز این جمعیت وجود نداشت. این جمعیت با مشکل نبود مسکن کافی، شرایط زندگی غیربهداشتی و شیوع بیماری روبه‌رو شد. در عین حال، صنعتی‌سازی به معنی جایگزین کردن بعضی از افراد ماهر با دستگاه بود. وضعیت طبقه‌ی کارگر در انگلیس به مرور زمان در اواخر قرن ۱۹ بهبود پیدا کرد و دولت اصلاحاتی را در شرایط کاری آنها به ‌وجود آورد.

صنعتی‌سازی، خارج از مرزهای انگلیس

انگلیس در تلاش بود تا راز ساخت دستگاه‌هایش را مخفی نگه دارد اما این کار فایده‌ای نداشت. مردم به انگلستان رفته و بعد از یادگیری نکات لازم، این تکنیک‌ها را با خود به خانه می‌بردند. آنها گاهی این دستگاه‌ها را با قایق و به صورت قاچاق، وارد کشورهای مجاور می‌کردند. در نتیجه، صنعتی‌سازی به کشورهای دیگر از جمله بلژیک، فرانسه، آلمان و سوئیس نیز رسید. صنعتی‌سازی تا اواسط قرن ۱۹ میلادی در بخش‌های غربی اروپا و شمال شرقی آمریکا کاملاً جا افتاده بود. آمریکا در اوایل قرن ۲۰ میلادی توانست به بزرگ‌ترین اقتصاد دنیا تبدیل شود.

چند نکته راجع به انقلاب صنعتی

• انقلاب صنعتی اول، بین سال ۱۷۶۰ تا ۱۸۳۰ میلادی رخ داد و بیشتر در انحصار بریتانیا قرار داشت. بلژیک اولین کشور اروپایی بود که بعد از انگلیس، وضعیت اقتصادی‌اش دگرگون شد. تغییرات این کشور نیز بر زغال‌سنگ، آهن و منسوجات متمرکز بود. صنعتی شدن فرانسه در همین دوران اتفاق افتاد اما این کشور در آن زمان درگیر انقلاب فرانسه بود و درنتیجه روند صنعتی شدن آن کندتر پیش می‌رفت.
• انقلاب صنعتی دوم تا حدودی با انقلاب صنعتی اول هم‌زمانی دارد اما به‌طور کل می‌توان گفت که در اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ میلادی اتفاق افتاد. در این دوره به استخراج منابعی پرداختند که از آنها تا دوره‌ی قبل استفاده نمی‌شد؛ مانند آلیاژهای جدید، فلزهای سبک‌تر، منابع جدید انرژی و تولید محصولات مصنوعی مانند پلاستیک. کارخانه‌های اتوماتیک و اشتراک مالکیت از طریق خرید سهام نیز در این دوره رواج پیدا کرد.
• به افرادی که با دگرگونی‌های صنعتی و تغییرات در تکنولوژی مخالف هستند؛ لودیت می‌گویند. این نام به گروهی از کارگران صنعت نساجی انگلیس برمی‌گردد که در اوایل قرن ۱۹ میلادی به کارخانه‌ها حمله کرده و به نشانه‌ی اعتراض خود، دستگاه‌ها را خراب می‌کردند. گفته می‌شود که رهبری این جنبش را فردی به نام نِد لاد بر عهده داشته است. این نام احتمالا نام جعلی رهبر این گروه بوده است.
• انقلاب صنعتی، تأثیرات مثبت فراوانی بر روی زندگی انسان داشته است اما صنعتی‌سازی به منابع گوناگونی احتیاج دارد و اگر کنترلی بر روی روند آن نباشد، می‌تواند زمین، دریاها، آب‌های زیرزمینی، زندگی گیاهان و جانوران را به خطر بیندازد.
• اگر این سؤال در ذهن شما پیش آمده که گاز طبیعی و نفت در انقلاب صنعتی چه نقشی داشتند، باید بگوییم که این ۲ مورد سال‌ها قبل کشف شده بودند. البته از آنها بیشتر به عنوان سوخت چراغ و سایر منابع روشنایی استفاده می‌کردند و تازه در اواسط قرن ۲۰ میلادی بود که اهمیت نفت بیشتر شد و از زغال‌سنگ پیشی گرفت.