خط استوا چیست؟ تاریخچه و حقایق جذاب خط استوا

خط استوا جدا از اهمیت جغرافیایی، در شناخت ویژگی های سیاره زمین و آب و هوای آن نقش مهمی دارد.

خط استوا (equator) را احتمالاً اولین بار در کتاب‌های علوم دوره دبستان شناختید؛ همان خط نامرئی یا مدار فرضی‌ای که زمین را به دو نیمکره شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند. اما قضیه این‌قدرها هم ساده نیست. خط استوا جدا از اهمیت جغرافیایی در شناخت ویژگی‌های زیست روی سیاره‌ زمین و آب و هوای آن نقش مهمی دارد. آشنایی با ویژگی‌ها و عجایب خط استوا ما را به دنیای جاذبه‌های طبیعی، تنوع زیستی بی‌نظیر و فرهنگ‌های متنوع می‌برد.

در این مقاله، سفری پرماجرا به دور این خط خیالی خواهیم داشت؛ از جنگل‌های بارانی و انبوه آمازون تا سواحل طلایی اقیانوس‌های آرام و اطلس. با ما همراه باشید تا پرده از رازهای خط استوا برداریم و تأثیرات گسترده آن را بر سیاره زمین و زندگی‌ خودمان کشف کنیم.

فهرست مطالب

• خط استوا چیست؟
• خط استوا از کجا می گذرد؟
• راز آب و هوای خط استوا
• تاریخچه خط استوا
• جلوه های زیست، گونه های گیاهی و جانوری خط استوا
• عجایب خط استوا
• فاصله ایران تا خط استوا
• دیدنی های خط استوا، سرزمین عجایب

خط استوا چیست؟

خط استوا، دایره فرضی بزرگی به دور کره زمین است که در صفحه‌ای عمود بر محور زمین رسم می‌شود و در همه نقاط فاصله یکسانی از قطب‌های شمال و جنوب جغرافیایی دارد (حدود ۱۰۰۰۲ کیلومتر). خط استوا زمین را به نیمکره شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند و مرجع فرضی‌ای است که عرض جغرافیایی (Latitude) را روی سطح زمین نسبت به آن محاسبه می‌‌کنیم.

خط استوا به روایت ارقام و پدیده ها

همان‌طور که گفتیم، خط استوا مرجع محاسبه عرض جغرافیایی بقیه نقاط سطح زمین است. بنابراین عرض صفر درجه را برای آن در نظر می‌گیریم. کره زمین در اطراف خط استوا به وسیع‌ترین محیط خود می‌رسد که حدود ۴۰۰۷۵ کیلومتر و کمی طویل‌‌تر از محیط قطبی سیاره ما، یعنی ۴۰۰۰۸ کیلومتر است.

قطر زمین هم در خط استوا بیشتر از قطب‌هاست (حدود ۱۲۷۵۶ کیلومتر در برابر ۱۲۷۱۴ کیلومتر). این اختلاف قطر ۴۳ کیلومتری پدیده‌ای جغرافیایی به نام برآمدگی استوایی (Equatorial bulge) ایجاد می‌کند. برآمدگی استوایی یک نتیجه جالب دارد: اگر در یکی از قطب های زمین نزدیک سطح دریا ایستاده‌ باشید، نسبت به کسانی که نزدیک خط استوا در چنین ارتفاعی ایستاده‌اند به مرکز زمین نزدیک‌ترید. همین برآمدگی استوایی باعث می‌شود کشش گرانشی زمین در خط استوا کمی ضعیف‌تر از دیگر نقاط زمین باشد.

خط استوا از کجا می گذرد؟

• اندونزی: شامل جزایر سوماترا، بورنئو، سولاوسی و چند جزیره کوچک دیگر.
• سائوتومه
• پرینسیپ
• گابُن؛
• کیریباتی (جنوب جزیره Buariki)
• جمهوری دموکراتیک کنگو
• اوگاندا
• کنیا
• سومالی
• اکوادور
• کلمبیا
• برزیل
• مالدیو (جنوب جزیره مرجانی Gaafu Dhaalu)

قلمروهای آبی:

• اقیانوس اطلس (خلیج گینه)
• دریای چین جنوبی
• اقیانوس هند
• اقیانوس آرام

راز آب و هوای خط استوا

حتماً شنیده‌اید که می‌گویند آب و هوای یک منطقه استوایی است، یعنی اقلیم گرم و مرطوبی با ثبات دما در طول سال دارد. اما رازهای شکل‌گیری این وضعیت آب و هوایی چیست؟ روی خط استوا و در نزدیکی آن، نور خورشید هنگام ظهر تقریباً به طور مستقیم بالای سر شماست و بیشترین انحراف آن از نقطه اوجش به ۲۳ درجه می‌رسد. این وضعیت در کل ۳۶۵ روز سال تقریباً یکسان است. به همین دلیل خط استوا و مناطق نزدیک آن در طول سال دمای نسبتاً ثابتی دارد.

بالاتر از خط استوا ناحیه‌ای با فشار اتمسفری کم به نام ناحیه همگرایی بین گرمسیری (ITCZ) قرار دارد. این منطقه را به شکل یک کمربند وسیع از بادهای همگرای پیوسته و هوای بالارونده تصور کنید که زمین را احاطه می‌کند. به همین دلیل است که مناطق خشکی یا دریاهای بالای خط استوا و مجاورت آن در بسیاری از مواقع سال هوای ابری، رعد و برق و بارندگی شدید را تجربه می‌کند.

تاریخچه خط استوا

نام خط استوا به کلمه لاتین Aequare به معنی «برابر کردن» برمی‌گردد که در قرون وسطی رایج بود. مشهورترین کاربرد این کلمه، عبارت circulus aequator diei et noctis است به معنی «دایره‌ای که روز و شب را یکسان یا متعادل می‌کند». در واقع ریشه نام خط استوا همین عبارت لاتین بوده است. البته یونانیان باستان اولین کسانی بودند که با محاسبات جغرافیایی و نجومی فهمیدند در زمان اعتدال بهاری و پاییزی، طول روز و شب در خط میانه کره زمین تقریباً برابر است.

مفهوم مدرن خط استوا را اراتوستنس، ریاضیدان و جغرافیدان یونانی در قرن سوم قبل از میلاد معرفی کرد. او با استفاده از هندسه و اندازه‌گیری سایه خورشید در مکان‌های مختلف، محیط زمین را تخمین زد. اراتوستنس خط استوا را به عنوان مبنای سیستم مختصات جغرافیایی خود به کار می‌گرفت. در طول قرون وسطی، دانشمندان مسلمان هم به مطالعه خط استوا و سایر پدیده‌های جغرافیایی ادامه دادند. در نقشه‌هایی که آن‌ها ترسیم کردند از خط استوا برای ناوبری و اکتشافات جغرافیایی استفاده می‌شد.

بین قرن‌های ۱۵ تا ۱۷ میلادی یا همان عصر اکتشافات، اروپایی‌ها اولین بار به مناطق استوایی سفر کردند و آب و هوای گرم و مرطوب و تنوع زیستی غنی این منطقه را شناختند. این کاوش‌ها به شناخت بیشتر خط استوا و تأثیر آن بر سیاره زمین کمک زیادی کرد.

دریانوردی نزدیک خط استوا با اعمال شاقه

حتماً تعجب می‌کنید اگر بدانید که ملوانان کشورهایی مانند استرالیا، کانادا، بریتانیا و ایالات متحده در گذشته مراسم سنتی عجیب و وحشتناکی در رابطه با دریانوردی نزدیک خط استوا داشتند. طبق این سنت، وقتی یک ملوان می‌خواست اولین عبورش را از آب‌های نزدیک به خط استوا تجربه کند، می‌بایست مراسم سختی را از سر می‌گذراند که حتی شامل تنبیه بدنی و ضرب و شتم هم می‌شد. فقط در این صورت بود که ملوان تازه‌کار شایستگی دریانوردی در آب‌های استوایی را پیدا می‌کرد که قلمروی نپتون، خدای آب‌ها و دریاها بود.

جایگزین ساده مراسم بالا، سنت دیگری به نام غسل تعمید در خط (Baptism on the line) یا غسل تعمید استوایی است که برخی دریانوردان هنگام عبور کشتی از خط استوا انجام می‌دهند؛ یعنی آن دسته از مسافران یا خدمه کشتی‌ای که قبلاً هرگز از خط استوا عبور نکرده‌اند به آب می‌پرند و مسافتی را شنا می‌کنند تا شایسته ورود به دربار پادشاه دریاها شوند.

این روزها نمونه‌های نمایشی این مراسم برای سرگرمی مسافران در برخی کشتی‌های اقیانوس‌پیما و کروز غیرنظامی برگزار می‌شود.

جلوه های زیست، گونه های گیاهی و جانوری خط استوا

همان‌طور که گفتیم تنوع زیستی در منطقه استوایی به دلیل آب و هوای گرم و مرطوب بسیار بالا است. جنگل‌های بارانی استوایی پوشش گیاهی غالب این منطقه را تشکیل می‌دهد.

اگر زمانی با تور مالدیو یا تور برزیل مسافر جنگل‌های بارانی استوایی شوید، حتماً از دیدن درختان بلندی به ارتفاع ۵۰ متر یا بیشتر که سایبان انبوه و ضخیمشان گاهی اجازه نمی‌دهد نور خورشید به کف جنگل برسد، شگفت‌زده می‌شوید. این مناطق زیستگاه گیاهان و جانوران گوناگون است. بین انواع سرخس‌ و خزه و نخل تا درختان تاک و ارکیده (ثعلب) و آناناس در جنگل‌های بارانی استوایی، طیف وسیعی از جانوران زندگی می‌کنند که میمون، طوطی، مار، قورباغه، خفاش و انواع حشرات فراوان‌ترین آن‌هاست.

متأسفانه توسعه کشاورزی و جنگل زدایی به روند نابودی این جنگل‌ها سرعت داده و ما همین الان با پیامدهای آن مانند تغییرات آب و هوایی، وقوع سیل و انقراض گونه‌های مختلف دست به گریبانیم.

به جز جنگل‌های بارانی، انواع دیگری از پوشش‌ گیاهی هم در منطقه استوایی یافت می‌شود:

• ساوانا یا همان دشت‌های علفی با درختان پراکنده که در آب و هوای خشک شکل می‌گیرد.
• مانگرو مجموعه درختان در سواحل استوایی است که در آب شور رشد می‌کنند.
• تالاب‌ها مناطق مرطوب پر از گیاهان آبزی که زیستگاه مهمی پرندگان و سایر جانوران به شمار می‌آیند.

پوشش گیاهی منطقه استوایی با تعدیل اقلیم، جلوگیری از فرسایش خاک و فراهم کردن زیستگاه جانوران به حفظ سیاره زمین کمک می‌کند.

جانوران منطقه استوایی

در بخش‌های متنوع منطقه استوایی، از جنگل‌های بارانی و تالاب‌ها تا مانگرو و ساوانا، انواع پستانداران، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و حشرات زندگی می‌کنند.

می‌خواهید جانوران نمادینی را بشناسید که ممکن است در سفر به مناطق استوایی با آن‌ها روبرو شوید؟به خواندن ادامه دهید.

• میمون‌ها از شامپانزه و گوریل‌ تا اورانگوتان و میمون‌های عنکبوتی در جنگل‌های بارانی استوایی بسیار فراوان‌اند.
• طوطی‌های مکائو، طوطی‌های آمازون و طوطی‌های خاکستری آفریقایی پرندگان رنگارنگ و باهوش مناطق نزدیک به خط استوا هستند.
• مارها در انواع و اندازه‌های مختلف، از مار غیر سمی پیتون و مار بوآ تا مارهای سمی زنگی و مرجانی در منطقه استوایی فراوان یافت می‌شوند.
• قورباغه‌ها در پوشش‌های گیاهی متنوع اطراف خط استوا، از جمله جنگل‌های بارانی، تالاب‌ها و دشت‌ها حضور پررنگی دارند.
• حشرات فراوان‌ترین گروه جانوران در منطقه استوایی است و انواع پروانه‌ها، سوسک‌ها، مورچه‌ها، موریانه‌ها و پشه‌ها را در بر می‌گیرد. برخی حشرات این منطقه، مخصوصاً پشه‌ها عامل انتقال بیماری‌های خطرناک و حتی مرگباری به انسان‌ و جانوران به حساب می‌آیند.

البته مناطق نزدیک خط استوا زیستگاه گونه‌های مهم دیگری مانند تنبل‌ها، مورچه‌خوارها، پلنگ سیاه (جگوار)، تمساح‌های کوچک (کیمن‌ها) و دلفین‌های رودخانه‌ای هم هست. تنوع زیستی منطقه استوایی برای حفظ تعادل اکوسیستم‌های سیاره زمین اهمیت بالایی دارد. اما این روزها جلوه‌های حیات منطقه استوایی با تهدیدات متعددی از جمله جنگل‌زدایی، شکار و تغییرات آب و هوایی روبرو شده‌اند.

عجایب خط استوا

• مکان دقیق خط استوا کاملاً ثابت نیست، یعنی در طول سال حدود ۹ متر از صفحه استواییِ عمود بر محور چرخش زمین منحرف می‌شود.
• هیچ بخشی از کشور گینه استوایی (Equatorial Guinea) روی خط استوا قرار ندارد.
• خط استوا را علاوه بر کره زمین برای همه اجرام آسمانی، یعنی سیاره‌ها و ستاره‌‌ها در نظر می‌گیرند.
• در چرخه فصول زمین، صفحه استوایی دو بار در سال، یعنی در زمان‌های معروف به اعتدال بهاری (ماه مارس) و اعتدال پاییزی (سپتامبر) از کنار خورشید عبور می‌کند. این حالت برای ما به شکلی به نظر می‌رسد که گویی خورشید در امتداد خط استوا در حرکت است.
• کوتاه‌ترین طلوع و غروب خورشید: مسیر روزانه خورشید در مکان‌های روی خط استوا بیشتر اوقات سال تقریباً عمود بر افق است. به همین دلیل این مناطق طول روز (طلوع تا غروب خورشید) تقریباً ثابتی در ۳۶۵ روز سال دارند و کوتاه‌ترین طلوع (فاصله بالا آمدن خورشید تا روشن شدن هوا) و غروب (فاصله پایین رفتن خورشید تا تاریکی هوا) را تجربه می‌کنند.

• منطقه‌ای بدون فصل: تغییرات فصلی در منطقه خط استوا بسیار کم است و روز و شب تقریباً در تمام سال طول یکسانی دارد.
• طولانی‌ترین خط عرض جغرافیایی: خط استوا با طول ۴۰۰۷۵ کیلومتر، طولانی‌ترین خط عرض جغرافیایی روی زمین است.
• گرم‌ترین نقطه زمین: منطقه استوایی به طور کلی گرم‌ترین منطقه زمین است، زیرا خورشید در طول سال تقریباً عمود بر خط استوا می‌تابد.
• برخلاف تصور بسیاری از افراد، منطقه استوایی فقط پوشیده از جنگل‌های بارانی با آب و هوای گرم و مرطوب نیست؛ بعضی از بلندترین کوه‌ها و بزرگ‌ترین رودخانه‌های جهان، یعنی کوه‌های آند و رودخانه آمازون در آمریکای جنوبی در نزدیکی خط استوا قرار دارد و حتی یخچال طبیعی کلیمانجارو در کشور تانزانیا هم به آن نزدیک است.
• در مناطق نزدیک خط استوا در طول روز با تغییر موقعیت خورشید سایه شما به دو طرف حرکت می‌کند.
• در خط استوا دو بار در سال اعتدال بهاری رخ می‌دهد.

خط استوا و جذابیت های فضایی

مکان‌های نزدیک به خط استوا از بهترین مکان‌ها برای راه‌اندازی پایگاه‌های فضایی به شمار می‌آید. چون فضاپیماها در این عرض‌ جغرافیایی به بالاترین سرعت چرخش (۴۶۰ متر در ثانیه) می‌رسند. به همین دلیل به سوخت کمتری برای پرتاب به سمت شرق (در جهت چرخش زمین) نیاز دارند.

ایالات متحده هم بیشتر فضاپیماهای خود را از مرکز فضایی کِنِدی در جنوب فلوریدا به فضا می‌فرستد که نزدیک‌ترین نقطه به خط استوا در این کشور به حساب می‌آید. از دیگر مراکز پرتاب راکت نزدیک به خط استوا باید به مرکز فضایی گویان (Guiana Space Centre) متعلق به فرانسه، مرکز فضایی شبا نورث (Shaba North) متعلق به جمهوری دموکراتیک کنگو و مرکز گان آیلند (Gan Island) مالدیو اشاره کرد. سکوهای پرتاب سیار از جمله اودیسه اقیانوس (Ocean Odyssey) نیز تا امروز ماهواره‌های زیادی را با موفقیت از نقاط استوایی اقیانوس آرام به مدار زمین پرتاب کرده‌اند.

فاصله ایران تا خط استوا

اگر بخواهیم فاصله ایران تا خط استوا را به دست آوریم، باید به عرض جغرافیایی نقطه مورد نظر در ایران دقت کنیم. مثلاً اگر شهر اصفهان را مرکز جغرافیایی ایران در نظر بگیریم که عرض جغرافیایی آن ۳۲ درجه و ۳۸ دقیقه است، می‌توانیم فاصله بین آن تا خط استوا را حدود ۳۵۰۰ کیلومتر تخمین بزنیم.

روش دیگر برای محاسبه فاصله ایران تا خط استوا، به دست آوردن میانگین فواصل بین نقاط مختلف در طول مرزهای شمالی و جنوبی تا خط استوا با فرض یک خط مستقیم بین آنها است. شمالی‌ترین نقطه ایران (شهر جلفا در استان آذربایجان شرقی) تا خط استوا حدود ۲۲۰۰ کیلومتر فاصله دارد. فاصله جنوبی‌ترین نقطه ایران (شهر چابهار در استان سیستان و بلوچستان) تا خط استوا هم حدود ۱۴۰۰ کیلومتر است. میانگین این دو عدد، متوسط فاصله ایران تا خط استوا را به حدود ۱۸۰۰ کیلومتر می‌رساند.

دیدنی های خط استوا، سرزمین عجایب

با توضیحاتی که قبل از این درمورد اقلیم و تنوع زیستی دادیم، احتمالاً دیگر می‌دانید که منطقه استوایی با برخورداری از سواحل زیبا، جنگل‌های انبوه و فرهنگ‌های متنوع، مقصدی محبوب برای گردشگری به حساب می‌آید.

اگر می‌خواهید با بعضی از جذاب‌ترین مقاصد گردشگری در امتداد خط استوا آشنا شوید، فهرست زیر را مرور کنید:

• یادبود خط استوا در شهر کیتوی اکوادور بنایی شامل یک خط سفید به نشان این خط مهم است و در کنار موزه‌ای بنا شده که به تاریخ و فرهنگ منطقه اختصاص دارد. کیتو، پایتخت اکوادور، فقط یک کیلومتر با خط استوا فاصله دارد و نزدیک‌ترین شهر بزرگ دنیا به این خط به شمار می‌رود. جالب است بدانید که نام این کشور در زبان اسپانیایی (Equador) به معنی «خط استوا» است و حتی شهری به‌عنوان «میانه جهان» (Mitad del Mundo) نیز در نزدیکی کیتو هست کشور که سازه نمادین خط استوا در آن برپا شده است.
• پارک ملی آتشفشان مرو در کنیا: کوه آتشفشانی فعال مرو در محوطه این پارک قرار دارد و زیستگاه طیف وسیعی از جانوران از جمله شیر، فیل و زرافه است.
• جزیره گابُن: جزیره‌ آفریقایی کوچکی در اقیانوس اطلس که به دلیل سواحل زیبا، جنگل‌های بارانی و فرهنگ منحصر به فردش محبوب گردشگران است.
• جزایر گالاپاگوس: این مجمع الجزایر مشهور در اقیانوس آرام واقع شده و بعید است نامش را در مستندهای حیات وحش روی تصویر لاک‌پشت‌های غول پیکر، ایگوانا و شیرهای دریایی نشنیده باشید.
• جنگل بارانی آمازون: جنگل‌ آمازون در آمریکای جنوبی بزرگترین جنگل بارانی جهان است که به ریه‌های زمین معروف شده و زیستگاه گونه‌های گیاهی و جانوری فراوان به شمار می‌رود.

با اینکه مفهوم استوا در زمینه‌های مختلفی از جمله ناوبری، هواشناسی و تحقیقات علمی جغرافیایی کاربرد دارد، بعضی معتقدند خط استوا را باید نماد یگانگی سرزمین‌های سرتاسر کره زمین دانست.