جنگل های آمازون کجاست؛ حقایقی عجیب درباره ریه های زمین

جنگل آمازون، یکی از مهم ترین اکوسیستم های زمین است؛ تا جایی که به آن لقب ریه های زمین را داده اند و آسیب به آن، آسیب به زندگی بشر خواهد بود.

جنگل‌ آمازون با وسعتی بیشتر از ۶.۷ میلیون کیلومتر مربع، به‌عنوان بزرگ‌ترین جنگل بارانی در دنیا شناخته می‌شود. منطقه‌ای با پوشش گیاهی و جانوری شگفت‌انگیز که از انواع جنگل‌های بارانی، جنگل‌های فصلی، جنگل‌های برگ‌ریز و مجموعه‌ای از جانوران بومی و در حال انقراض تشکیل شده است. جنگلی باشکوه و گسترده که از دید اهمیت و جایگاهش در زندگی انسان‌ها، آن را ریه‌های زمین می‌نامند و همواره یکی از محبوب‌ترین جاهای دیدنی برای مسافران تور برزیل بوده است. اگر می‌خواهید بدانید جنگل آمازون کجاست، در گوشه‌وکنار آن چه می‌گذرد و چه ویژگی‌های زیست محیطی دارد، در این مقاله همراه ما باشید.

فهرست مطالب

• جنگل آمازون کجاست؟
• تاریخچه جنگل آمازون
• وسعت و اندازه جنگل های آمازون
• رودخانه آمازون، قلب تپنده جنگل های آمازون
• جنگل های آمازون، ریه های کره زمین
• جنگل های آمازون، رونق بخش کشاورزی منطقه
• خطرناک ترین حیوانات جنگل آمازون
• تغییرات تهدید کننده برای جنگل های آمازون
• آب و هوای جنگل های آمازون
• مردم جنگل های آمازون
• تلاش برای حفظ جنگل های آمازون
• عجایب جنگل آمازون

جنگل آمازون کجاست؟

جنگل بارانی آمازون، یکی از وسیع‌ترین جنگل‌های بارانی استوایی جهان، در حوضه رودخانه آمازون و شاخه‌های متعدد آن واقع شده و بخش‌های گسترده‌ای از شمال آمریکای جنوبی را پوشش می‌دهد. این جنگل با مساحتی حدود شش‌میلیون کیلومتر مربع نزدیک به ۴۰ درصد از خاک برزیل را دربرمی‌گیرد. مرزهای آمازون از شمال به ارتفاعات گویان، از غرب به رشته‌کوه‌های آند، از جنوب به فلات مرکزی برزیل و از شرق به اقیانوس اطلس می‌رسد.

تاریخچه جنگل آمازون

در گذشته‌های دور، رودخانه آمازون بخشی از سیستم رودخانه‌ای «پروتوکنگو» بود که از قاره آفریقا عبور می‌کرد و به سمت غرب جریان داشت. حدود ۱۵ میلیون سال پیش، با برخورد صفحه آمریکای جنوبی به صفحه نازکا (Nazca)، رشته‌کوه‌های آند شکل گرفت. این فرایند، همراه با پیوند سنگ‌های بستر برزیل و گویان، مسیر رودخانه را مسدود کرد و آمازون را به یک دریای داخلی عظیم تبدیل نمود. با گذشت زمان، این دریای داخلی به یک دریاچه باتلاقی آب شیرین تبدیل شد و گونه‌های دریایی برای سازگاری با آب شیرین دگرگون شدند. این تحول، آمازون را به زیستگاهی غنی برای گونه‌های متنوعی از ماهی‌ها تبدیل کرد. امروزه بیش از ۲۰ گونه سفره‌ماهی در آب‌های آمازون یافت می‌شود که از نظر زیستی مشابه نمونه‌های موجود در اقیانوس آرام هستند.

حدود ۱۰ میلیون سال پیش، جریان آب‌های آمازون به سمت شرق آغاز شد و این شرایط به شکل‌گیری جنگل‌های آمازون کمک کرد. در دوران عصر یخبندان، با کاهش سطح دریاها، دریاچه بزرگ آمازون به سرعت تخلیه شد و تنها رودخانه‌ای از آن باقی ماند. تغییرات زیست‌محیطی این دوران تأثیرات گسترده‌ای بر پوشش گیاهی زمین داشت؛ وسعت جنگل‌های بارانی استوایی در جهان کاهش یافت و بخش‌های زیادی از آمازون به جنگل‌های ساوانا و مناطق کوهستانی تبدیل شدند. حدود ۶۰۰۰ سال پیش، با بالا رفتن سطح دریاها به میزان تقریبی ۱۳۰ متر، رودخانه آمازون بار دیگر به دریاچه‌ای وسیع و غول‌پیکر از آب‌های شیرین تبدیل شد و این تحولات، زیستگاه‌های متنوعی را برای گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری فراهم کرد.

وسعت و اندازه جنگل های آمازون

رودخانه آمازون، به‌عنوان شریان اصلی جنگل‌های آمازون، حدود ۶ هزار کیلومتر طول دارد. زیست‌بوم آمازون نیز بین ۷ تا ۸ میلیون کیلومتر مربع گستره‌ دارد که بیش از ۸۰ درصد آن را پوشش گیاهی و جنگلی تشکیل می‌دهد. این جنگل پهناور در میان چندین کشور تقسیم شده است؛ ۷ درصد آن در بولیوی، حدود ۵۹ درصد در برزیل، ۸ درصد در کلمبیا، ۲ درصد در اکوادور، ۱ درصد در گویان فرانسه، ۳ درصد در گویان، ۱۲ درصد در پرو، ۲ درصد در سورینام و ۶ درصد در ونزوئلا قرار دارد. نزدیک به دو سوم از جنگل‌های آمازون در مرزهای برزیل واقع شده است که این کشور را به مهم‌ترین بخش‌دار این زیست‌بوم بی‌نظیر تبدیل کرده است.

رودخانه آمازون، قلب تپنده جنگل های آمازون

امروزه، رودخانه آمازون پرحجم‌ترین رودخانه روی کره زمین است که حجم آبی حدود دوازده برابر رودخانه می‌سی‌سی‌پی دارد. این رودخانه، با طول تقریبی ۶۴۰۰ کیلومتر، نقشی حیاتی در زیست‌بوم جنگل‌های آمازون دارد و میزبان تنوع وسیعی از گونه‌های آبزیان شیرین است. در فصل‌های بارانی، عرض دهانه آن می‌تواند به ۴۸۰ کیلومتر برسد و روزانه تا ۱۸ میلیارد مترمکعب آب را به اقیانوس اطلس وارد کند. جریان قدرتمند رودخانه، مقادیر زیادی رسوبات معلق را از کوه‌های آند حمل کرده و به رودخانه سرازیر می‌کند، که این امر موجب گل‌آلود شدن آب آن می‌شود. ته‌نشینی این رسوبات در دهانه رودخانه، منجر به شکل‌گیری جزایری متعدد، از جمله جزیره ماجارو (Majaro Island)، شده است.

جنگل های آمازون، ریه های کره زمین

جنگل‌های بارانی آمازون را به‌خاطر نقش آن در جذب دی‌اکسیدکربن، گازهای گلخانه‌ای و انتشار رطوبت در جو از طریق فرآیند تعریق، «ریه‌های زمین» می‌نامند. این جنگل‌ها در طول روز به روش فتوسنتز اکسیژن را تولید و شب‌ها از طریق تنفس اکسیژن را جذب می‌کنند.

جنگل های آمازون، رونق بخش کشاورزی منطقه

جنگل آمازون در ایجاد بارش باران در نقاط مختلف برزیل نقش کلیدی ایفا می‌کند. این جنگل با درختان انبوهش نه‌تنها به پرآبی رودخانه آمازون کمک کرده، بلکه روزانه مقادیر زیادی بخار آب را به جو منتقل می‌کند. بخشی از این بخار آب در فرایند بارش باران به کار گرفته می‌شود، در حالی که بخش دیگری از آن به‌وسیله جریان باد و هوا به مناطق دیگر قاره، از جمله نواحی جنوبی که فعالیت‌های کشاورزی در آن‌ها رایج است، منتقل می‌شود. برخی محققان این پدیده را به «رودخانه پرنده» تشبیه کرده‌اند. طبق آمار، حدود ۷۰ درصد از حجم تولید ناخالص ملی برزیل از مناطقی تأمین می‌شود که تحت تأثیر بارش‌های ناشی از جنگل‌های آمازون قرار دارند.

خطرناک ترین حیوانات جنگل آمازون

زمانی که به ویژگی‌های جنگل‌های آمازون اشاره می‌شود، نام خطرناک‌ترین حیوانات جهان نیز به ذهن می‌رسد. جانوران جنگل‌های آمازون، با تنوع زیستی که این منطقه دارد، در هیچ نقطه دیگری از کره زمین قابل مشاهده نیستند. حدود ۳۰ درصد از گونه‌های گیاهی و جانوری جهان در این جنگل‌ها یافت می‌شوند. آمارهای مربوط به این گونه‌ها و تنوع زیست‌محیطی آن‌ها به شرح زیر است:

• ۴۰۰۰۰ گونه گیاهی؛
• ۱۶۰۰۰ گونه درختی؛
• ۳۰۰۰ گونه ماهی؛
• ۱۳۰۰ پرنده؛
• ۴۳۰+ پستاندار؛
• ۱۰۰۰+ دوزیست؛
• بیش از ۴۰۰ خزنده.

جنگل‌های آمازون، با تمام زیبایی و پوشش سرسبز خود، زیستگاهی برای برخی از خطرناک‌ترین حیوانات جهان هستند. از مارهای سمی گرفته تا شکارچیان تهاجمی، گونه‌های مختلفی در این جنگل‌ها زندگی می‌کنند. گربه جگوار (Jaguar) به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین گربه‌ها پس از ببر و شیر، قورباغه سمی (Poison Dart Frog)، مورچه گلوله‌زن (Bullet Ant)، مار آناکوندای سبز (Green Anaconda)، عنکبوت سرگردان برزیلی (Brazilian Wandering Spider)، مارماهی الکتریکی (Electric Eel)، ماهی گوشت‌خوار پیرانا (Piranha) و عقاب هارپی (Harpy Eagle) نمونه‌هایی از خطرناک‌ترین حیواناتی هستند که در جنگل‌های آمازون زندگی می‌کنند.

تغییرات تهدید کننده برای جنگل های آمازون

امروزه، جنگل‌های بارانی آمازون با تهدیدات جدی از جمله جنگل‌زدایی، آتش‌سوزی، کشاورزی و خشکسالی مواجه هستند. این جنگل‌ها سابقه‌ای طولانی در سکونت انسان دارند، اما افزایش جمعیت و کشاورزی مکانیزه به همراه استفاده تجاری و اقتصادی از منابع آمازون، تغییرات زیادی در ساختار این جنگل‌ها به‌وجود آورده است. کالاهای متنوعی مانند چرم، گوشت گاو، الوار، سویا، نفت، گاز و مواد معدنی به کشورهایی نظیر چین، کشورهای اروپایی، ایالات متحده و روسیه صادر می‌شوند. تولید این کالاها منجر به تخریب گسترده درخت‌ها و پوشش گیاهی آمازون شده است. در دهه ۱۹۷۰، بیش از ۱.۴ میلیون هکتار از جنگل‌های آمازون تخریب شد؛ این رقم در سال‌های بعد نیز افزایش یافته است. به همین دلیل، حجم وسیعی از جنگل‌های بارانی آمازون در معرض قطع درخت و آتش‌سوزی قرار دارند.

یکی دیگر از عوامل آسیب‌زننده به جنگل آمازون، استفاده از این منطقه به‌عنوان مرتع و محل چرای گاوها است. از اوایل دهه ۱۹۹۰، تولیدات کشاورزی صنعتی، به‌ویژه مزارع سویا، نیز به‌عنوان عامل مهمی در جنگل‌زدایی شناخته شده‌اند. علاوه بر این، تغییرات آب‌وهوایی و افزایش گرمایش جهانی از دیگر عوامل تأثیرگذار بر جنگل‌های آمازون به شمار می‌روند. دمای بالا در اقیانوس اطلس استوایی موجب کاهش بارندگی در بخش‌های وسیعی از جنگل‌های بارانی آمازون شده و در نتیجه به خشکسالی و افزایش حساسیت این مناطق به آتش‌سوزی منجر می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که اگر این تغییرات آب‌وهوایی ادامه یابد، بخش‌های وسیعی از جنگل‌های بارانی آمازون، به‌ویژه در نواحی جنوبی، به ساوانا (گرم‌دشت) تبدیل خواهند شد. این تغییرات نه‌تنها تأثیرات اقتصادی و زیست‌محیطی چشم‌گیری به همراه دارند، بلکه منجر به انتشار بی‌رویه گازهای گلخانه‌ای و کربنی نیز خواهند شد.

آب و هوای جنگل های آمازون

جنگل‌های آمازون را با باران، گرما و رطوبت فراوان آن می‌شناسند. وضعیتی که این منطقه را به محیطی عالی برای رشد و زندگی گیاهان و حیات وحش تبدیل می‌کند. آمازون همیشه مرطوب است و در بیشتر روزهای سال بارندگی‌های قابل توجهی در آن رخ می‌دهد. میانگین دما در فصل خشک سال ۲۷.۹ درجه و در فصل بارانی ۲۵.۸ درجه سانتی‌گراد بوده و میزان رطوبت در تمام طول سال بالاست؛ به شکلی که در فصل خشک سال به‌طور میانگین ۷۷ درصد بوده و در فصل بارانی سال به ۸۸ درصد می‌رسد.

مردم جنگل های آمازون

یکی از سوالات متداول درباره آمازون این است که خانه بومیان این جنگل‌ها کجاست و آیا انسان‌ها در این منطقه زندگی می‌کنند؟ با نگاهی به تاریخچه جنگل‌های بارانی آمازون درمی‌یابیم که هزاران سال است که قبایل و گروه‌های مختلف بومی در این منطقه سکونت دارند. بیش از ۳۰ میلیون نفر از ۳۵۰ گروه قومی مختلف در آمازون زندگی می‌کنند، هر کدام با زبان و فرهنگ خاص خود. سنت‌ها و عادات لباس پوشیدن این قبایل از یکدیگر متفاوت است. برخی از این قبایل با دنیای مدرن بیگانه‌اند و برای تأمین غذاهای خود به شکار حیوانات جنگل و مصرف میوه‌ها و گیاهان محلی وابسته هستند.

تلاش برای حفظ جنگل های آمازون

جنگل‌ آمازون به‌عنوان یک میراث مهم جهانی شناخته می‌شود و گنجینه‌ای باارزش به شمار می‌رود که نابودی آن تأثیرات منفی فراوانی بر زندگی موجودات زنده و همچنین انسان خواهد گذاشت. به همین دلیل، حفظ و مراقبت از جنگل‌های بارانی آمازون همواره یکی از دغدغه‌های اصلی مسئولان و فعالان محیط زیست بوده است. در حالی که تخریب این جنگل‌ها همچنان ادامه دارد، میزان کلی جنگل‌زدایی در آمازون در اواسط دهه ۲۰۰۰ و ۲۰۱۰ کاهش یافت. با این حال، در سال‌های اخیر، روند جنگل‌زدایی در این منطقه به‌طور قابل توجهی افزایش یافته است.

کشور برزیل در سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ بزرگ‌ترین شبکه مناطق حفاظت‌شده جهان را ایجاد کرد که بیشتر آن‌ها در منطقه آمازون قرار دارند. در سال ۲۰۰۴ دولت برنامه کاهش جنگل‌زدایی را با بهبود اجرای قانون، نظارت‌های ماهواره‌ای و ارائه مشوق‌های مالی برای رعایت قوانین زیست‌محیطی اجرا کرد. دستگاه‌های قانون هم تلاش بسیاری برای پیگیری فعالیت‌های غیرقانونی در آمازون ایفا کردند. با این حال، تمامی این فعالیت‌ها در اواسط دهه ۲۰۱۰ با شکست مواجه شد. بودجه‌های لازم برای تشویق مردم و جامعه جهت حفظ جنگل‌های آمازون تامین نشد. دولت مقررات زیست‌محیطی را لغو کرد و سخت‌گیری در اجرای قوانین مرتبط با مراقبت از محیط زیست را، به‌ویژه در جنگل‌های آمازون، کاهش داد و مسیر را برای فعالیت صنایع معدن، چوب و تجارت کشاورزی هموار کرد. در نهایت در سال ۲۰۱۹ هم جنگل‌زدایی در برزیل سرعت گرفت و زنگ خطر نابودی جنگل‌های آمازون به صدا درآمد.

عجایب جنگل آمازون

جنگل اسرارآمیز و شگفت‌انگیز آمازون با دنیایی از تنوع جانوری و گیاهی، یکی از مهم‌ترین جنگل‌های دنیا محسوب می‌شود که بخش‌هایی از آن را در فیلم و سریال‌ها و همچنین مستندهای تلویزیونی دیده‌اید. جنگلی با حقایقی شگفت‌انگیز که در ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

• جنگل آمازون بالغ بر ۶ میلیون کیلومترمربع مساحت دارد و در ۹ کشور مختلف جای گرفته است؛
• برخی از کاوشگران و محققان معتقدند به‌طور میانگین در هفته چندین گونه جدید جانوری و گیاهی در این جنگل کشف می‌شود؛
• جنگل‌های آمازون خانه‌ای برای ۴۷میلیون نفر انسان بوده که بیش از ۲ میلیون نفر آن‌ها بومی هستند؛
• آمارها نشان می‌دهد حدود ۴۰۰ میلیارد درخت در آمازون وجود دارد؛
• حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیارد تن کربن در جنگل‌ها و خاک آمازون ذخیره می‌شود که برای مبارزه با بحران آب و افزایش دمای کره زمین حیاتی است؛
• با وجود اهمیت جنگل‌های آمازون، در هر دقیقه یک منطقه از این جنگل که معادل با ۵ زمین فوتبال است، قطع می‌شود؛
• آمار و ارقام حاکی از این است که تا به امروز حدود ۱۷درصد از جنگل‌های بارانی آمازون نابود شده‌اند. این مساحت برابر است با وسعت کشور فرانسه؛
• فعالان محیط زیست معتقدند که نابودی جنگل‌های آمازون با سرعت زیادی در حال پیشرفت است و این آسیب‌ها هرگز جبران نمی‌شوند.