بارش شهابی چیست و چه زمانی اتفاق می افتد؟

بارش شهابی یکی از جذاب ترین و شگفت انگیزترین پدیده های طبیعی است که در آسمان شب رخ می دهد.

بارش‌های شهابی نام خود را از صورت فلکی‌ای می‌گیرند که به نظر می‌رسد شهاب‌ها از آنجا نشأت می‌گیرند. به‌ عنوان مثال، بارش شهابی برساوشی از صورت فلکی برساوش سرچشمه می‌گیرد. این پدیده‌های جذاب هر ساله هزاران ناظر را به تماشای آسمان می‌کشاند و فرصتی فوق‌العاده برای علاقه‌مندان به نجوم و طبیعت فراهم می‌آورد تا شگفتی‌های کیهان را از نزدیک مشاهده کنند. بهترین زمان برای دیدن بارش‌های شهابی معمولاً نیمه‌های شب تا سپیده‌دم است، زمانی که آسمان تاریک‌تر و شهاب‌ها درخشان‌تر دیده می‌شوند. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره اینکه بارش شهابی چیست، در ادامه این مقاله با ما همراه باشید.

فهرست مطالب

• بارش شهابی چیست؟
• بارش شهابی چه زمانی رخ می دهد؟
• انواع بارش شهابی
• نکاتی برای مشاهده شهاب باران ها
• برخورد شهاب سنگ ها با زمین
• بهترین زمان مشاهده شهاب سنگ ها
• برای رصد بارش ها به چه ابزارهایی نیاز داریم؟

بارش شهابی چیست؟

بارش شهابی رویدادی آسمانی است که در آن تعداد زیادی شهاب یا ستاره دنباله‌دار در مدت زمان کوتاهی وارد جو زمین می‌شوند و به‌دلیل اصطکاک با هوا می‌سوزند و به‌صورت نوری درخشان در آسمان دیده می‌شوند. این پدیده زیبا هنگامی رخ می‌دهد که زمین از میان ذرات باقی‌مانده از دنباله‌دارها عبور می‌کند. این ذرات با سرعت بسیار زیاد وارد جو زمین شده و به‌دلیل اصطکاک با هوا می‌سوزند و نوری از خود ساطع می‌کنند که ما آن را به‌صورت شهاب می‌بینیم. کانون بارش شهابی، نقطه‌ای در آسمان است که به نظر می‌رسد شهاب‌ها از آن نقطه ساطع می‌شوند.

بارش شهابی چه زمانی رخ می دهد؟

بارش شهابی زمانی رخ می‌دهد که ذرات غبار (شهاب‌واره‌ها) از سیارک‌ها یا دنباله‌دارها با سرعت بسیار بالایی وارد جو زمین می‌شوند. در طول سفرشان در جو، شهاب‌ها با ذرات هوا برخورد کرده و اصطکاک و گرما ایجاد می‌کنند. این گرما بیشتر شهاب‌ها را بخار کرده و باعث می‌شود ردهایی روشن در آسمان پدیدار شوند که به‌عنوان «ستاره‌های دنباله‌دار» یا «شهاب‌ها» شناخته می‌شوند.

ذرات غبار و مواد دیگر دائماً از تمامی جهات به زمین برخورد می‌کنند که گاهی منجر به دیده شدن شهاب‌های تکی می‌شود. همچنین، بارش‌های شهابی منظمی وجود دارند که در آن‌ها ستاره‌شناسان می‌توانند پیش‌بینی‌های دقیق‌تری درباره تعداد شهاب‌هایی که به جو زمین برخورد می‌کنند و جهت ورود آن‌ها انجام دهند. بسته به این که در یک سال خاص رد ذرات کجا بیفتد، بارش شهابی ممکن است فوق‌العاده دیدنی یا کاملاً بی‌نتیجه باشد. ماه نیز می‌تواند نقش مهمی در مشاهده بارش شهابی داشته باشد؛ به‌طوری که ماه کامل روشن شهاب‌های کم‌نورتر را تحت الشعاع قرار می‌دهد، در حالی که ماه نو آسمانی تاریک فراهم می‌کند که برای تماشاگران شهاب ایده‌آل است.

بیشتر شهاب‌ها در ارتفاع حدود ۶۰ مایل (۹۶.۵ کیلومتر) از زمین قابل مشاهده می‌شوند. برخی از شهاب‌های بزرگ‌تر می‌توانند حتی از سیاره زهره نیز روشن‌تر بدرخشند، در طول روز قابل مشاهده باشند و صدای آن‌ها تا فاصله ۳۰ مایل (۴۸ کیلومتر) نیز شنیده شود؛ به این شهاب‌ها «گلوله‌های آتشین» گفته می‌شود.

به‌طور متوسط، شهاب‌ها با سرعتی حدود ۳۰,۰۰۰ مایل در ساعت (۴۸,۲۸۰ کیلومتر در ساعت) از جو عبور می‌کنند و به دمایی حدود ۳,۰۰۰ درجه فارنهایت (۱,۶۴۸ درجه سلسیوس) می‌رسند. بیشتر شهاب‌ها بسیار کوچک هستند، برخی حتی به اندازه یک دانه شن، که باعث می‌شود در جو متلاشی شوند. شهاب‌های بزرگتری که از سفرشان در جو جان سالم به در می‌برند و به سطح زمین می‌رسند، «شهاب‌سنگ» نامیده می‌شوند که نادر هستند. با این حال، دانشمندان ناسا تخمین می‌زنند که روزانه حدود ۴۸.۵ تن (۴۴,۰۰۰ کیلوگرم) مواد شهاب‌سنگی به زمین می‌رسد.

این که یک جسم در جو متلاشی شود یا نه، به ترکیب، سرعت و زاویه ورود آن بستگی دارد. یک شهاب سریع که با زاویه مایل وارد می‌شود، تنش بیشتری را تحمل می‌کند. شهاب‌های آهنی در برابر تنش مقاوم‌تر از شهاب‌های سنگی هستند. البته حتی شهاب‌های آهنی هم معمولاً در جایی که جو متراکم‌تر می‌شود (حدود ۵ تا ۷ مایل یا ۸ تا ۱۱ کیلومتر بالاتر) تجزیه می‌شوند.

انواع بارش شهابی

بارش‌های شهابی انواع مختلفی دارند که هر ساله در زمان‌های خاصی از سال رخ می‌دهند. این پدیده‌ها به‌واسطه عبور زمین از میان ذرات و بقایای باقی‌مانده دنباله‌دارها یا سیارک‌ها در مدارش به‌وجود می‌آیند. هر بارش شهابی نام خود را از صورت فلکی‌ای می‌گیرد که به نظر می‌رسد شهاب‌ها از آن‌جا سرچشمه گرفته‌اند. در ادامه به معرفی و توضیح دقیق‌تر انواع بارش‌های شهابی مهم پرداخته‌ایم.

۱. بارش شهابی اسدی

بارش شهابی اسدی (Leonids) یکی از درخشان‌ترین و شناخته‌شده‌ترین بارش‌های شهابی است که هر ساله در اواسط نوامبر (آبان ماه) رخ می‌دهد. این بارش به‌خصوص به‌دلیل طوفان شهابی خود مشهور است. در طوفان‌های شهابی اسدی، تعداد شهاب‌ها می‌تواند به هزاران شهاب در دقیقه برسد. این طوفان‌ها تقریباً هر ۳۳ سال یک‌بار اتفاق می‌افتند. برای مثال، در سال ۱۸۳۳ طوفان شهابی اسدی باعث ایجاد بارش‌های شهابی شگفت‌انگیزی شد که بیش از هزار شهاب در دقیقه به چشم می‌آمدند. انتظار می‌رود طوفان بعدی در سال ۲۰۲۸ رخ دهد. این بارش‌ها از بقایای دنباله‌دار تمپل-تاتل (Tempel-Tuttle) به‌وجود می‌آیند که هر ۳۳ سال یک‌بار به دور خورشید می‌چرخد.

۲. بارش شهابی برساوشی

بارش شهابی برساوشی (Perseids) یکی از محبوب‌ترین و پرطرفدارترین بارش‌های شهابی سال است که معمولاً در ماه اوت (مرداد ماه) رخ می‌دهد. این بارش از بقایای دنباله‌دار سویفت-تاتل (Swift-Tuttle) ایجاد می‌شود که هر ۱۳۳ سال یک‌بار به دور خورشید می‌چرخد. بارش برساوشی در اوج خود می‌تواند بیش از ۶۰ شهاب در دقیقه تولید کند که آن را به یکی از جذاب‌ترین پدیده‌های آسمانی تبدیل کرده است. یکی از دلایل محبوبیت این بارش، زمان رخداد آن در تابستان است که به‌دلیل آسمان صاف و هوای خوب، افراد بیشتری می‌توانند آن را رصد کنند.

۳. بارش شهابی جوزایی

بارش شهابی جوزایی (Geminids) از دیگر بارش‌های مهم است که برخلاف بیشتر بارش‌های شهابی که ناشی از دنباله‌دارها هستند، از بقایای سیارکی به نام ۳۲۰۰ فایتون (3200 Phaethon)  به‌وجود می‌آید. این سیارک نزدیک به زمین است و از مدار آن عبور می‌کند. بارش جوزایی معمولاً در ماه دسامبر (آذر ماه) رخ می‌دهد و در اوج خود می‌تواند تا ۴۰ شهاب در ساعت تولید کند. این بارش یکی از معدود بارش‌هایی است که به جای دنباله‌دار، از ذرات یک سیارک پدیدار می‌شود و همین موضوع آن را از سایر بارش‌ها متمایز می‌کند.

۴. بارش شهابی اوریونید

بارش شهابی اوریونید (Orionids) هر سال در ماه اکتبر (مهر ماه) رخ می‌دهد و از بقایای دنباله‌دار معروف هالی (Halley) ناشی می‌شود. این دنباله‌دار که هر ۷۵ تا ۷۶ سال یک‌بار به دور خورشید می‌چرخد، علاوه بر اوریونید منشاء بارش شهابی دیگری به نام اتا آکواریید (Eta Aquarids) نیز هست. بارش اوریونید معمولاً در هفته پایانی اکتبر به اوج می‌رسد و در این زمان می‌توان از ۵۰ تا ۷۰ شهاب در ساعت را در آسمان مشاهده کرد. این بارش به‌دلیل نمایش زیبای شهاب‌ها در فصل پاییز طرفداران زیادی دارد.

۵. بارش شهابی کوادرانتید

بارش شهابی کوادرانتید (Quadrantids) یکی از بارش‌های شهابی ابتدای سال است که در اوایل ژانویه (دی ماه) رخ می‌دهد. این بارش از بقایای سیارکی به نام 2003 EH1 که برخی ستاره‌شناسان معتقدند بخشی از یک دنباله‌دار قدیمی بوده، ایجاد می‌شود. کوادرانتید یکی از کوتاه‌ترین بارش‌های شهابی سالانه است که اوج آن تنها چند ساعت طول می‌کشد. در این مدت، ناظران می‌توانند تا ۱۲۰ شهاب در ساعت را مشاهده کنند.

۶. بارش شهابی اتا آکواریید

این بارش در ماه مه (اردیبهشت ماه) رخ می‌دهد و مانند بارش اوریونید، از بقایای دنباله‌دار هالی پدید می‌آید. در اوج این بارش، تا ۳۰ شهاب در ساعت قابل مشاهده است. اگرچه تعداد شهاب‌های این بارش کمتر از سایر بارش‌های شهابی است، اما همچنان به‌دلیل جذابیت‌های بصری طرفداران خاص خود را دارد.

۷. بارش شهابی لایرید

بارش لایرید (Lyrids) در اواخر آوریل (اوایل اردیبهشت ماه) رخ می‌دهد و یکی از قدیمی‌ترین بارش‌های شهابی ثبت شده است که بیش از ۲,۰۰۰ سال قدمت دارد. این بارش از دنباله‌دار C/1861 G1 Thatcher به‌وجود می‌آید و معمولاً در اوج خود می‌تواند بین ۱۰ تا ۲۰ شهاب در ساعت تولید کند. لایرید یکی از اولین بارش‌های شهابی در سال است و به‌دلیل تاریخچه طولانی رصد، جایگاه ویژه‌ای در میان علاقه‌مندان به ستاره‌شناسی دارد. باید افزود که هرکدام از بارش‌های شهابی مشخصات و ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود را دارند و بسته به زمان وقوع و شرایط جوی، می‌توانند یکی از جذاب‌ترین پدیده‌های آسمانی برای مشاهده و رصد باشند. انتخاب مکان‌های تاریک و به‌دور از آلودگی نوری، به همراه شب‌های بدون ماه، بهترین فرصت را برای لذت‌بردن از این پدیده‌های آسمانی فراهم می‌کند.

نکاتی برای مشاهده شهاب باران ها

افرادی که در نیمکره شمالی زندگی می‌کنند، بهترین موقعیت را برای مشاهده زیباترین شهاب‌باران‌ها دارند. به‌عنوان مثال، آمریکای شمالی درست در زیر منطقه‌ای از آسمان قرار دارد که شهاب‌باران کوادرانتید در ژانویه ظاهر می‌شود. یک ماه روشن می‌تواند شانس دیدن یک شهاب‌‌باران خوب را کم کند و تنها شهاب‌های بسیار درخشان دیده شوند. همچنین، آلودگی نوری محلی نیز شانس مشاهده را کاهش می‌دهد؛ بنابراین بهترین مکان برای مشاهده شهاب‌باران، یک منطقه روستایی است. بیشتر شهاب‌باران‌ها در ساعات قبل از سپیده‌دم بهتر دیده می‌شوند، زیرا در این زمان، قسمتی از زمین که شما روی آن قرار دارید، به سمت مدار حرکت زمین است. از سوی دیگر، در ساعات اواخر شب، شهاب‌ها کمتر دیده می‌شوند.

شهاب‌باران‌ها بسته به زمانی که زمین از مسیر دنباله‌دار یا سیارک عبور می‌کند، در زمان‌های مختلف سال دیده می‌شوند. برخی شهاب‌باران‌ها سالانه رخ می‌دهند؛ برخی دیگر طی چندین سال دیده می‌شوند و برخی از بهترین نمایش‌ها – طوفان‌های شهابی – تنها یک یا دو بار در طول عمر یک فرد اتفاق می‌افتند. هوا نیز می‌تواند مانع دید مناسب شهاب‌باران‌ها شود. آسمان صاف به علاقه‌مندان نجوم امکان می‌دهد تا از این نمایش طبیعی لذت ببرند؛ به همین دلیل، شهاب‌باران‌های تابستانی به دلیل هوای مناسب‌تر و آسمان صاف‌تر، بیشتر مورد استقبال قرار می‌گیرند.

در زمان‌های باستان، اجسام در آسمان شب با خرافات همراه بودند و با خدایان و دین مرتبط می‌شدند. اما سوء‌تفاهم‌ها درباره شهاب‌ها بیشتر از دیگر اجرام آسمانی ادامه یافت. شهاب‌سنگ‌ها (تکه‌هایی که به زمین می‌رسند) در گذشته به‌عنوان هدیه‌ای از سوی فرشتگان تصور می‌شدند. برخی دیگر فکر می‌کردند که خدایان با فرستادن آن‌ها خشم خود را نشان می‌دهند. تا اواخر قرن هفدهم، بسیاری باور داشتند که شهاب‌سنگ‌ها از رعد و برق می‌افتند و به آن‌ها «سنگ‌های رعد» می‌گفتند. «سنگ رعد انسایشم» نمونه معروفی از یک شهاب‌سنگ است که در ۷ نوامبر ۱۴۹۲ به زمین برخورد کرد و قدیمی‌ترین شهاب‌سنگ شناخته شده و حفظ‌ شده در اروپا است.

بسیاری از دانشمندان به این که سنگ‌ها بتوانند از ابرها یا آسمان سقوط کنند، شک داشتند و اغلب گزارش‌های افرادی که ادعا می‌کردند چنین چیزهایی را دیده‌اند را باور نمی‌کردند. در سال ۱۸۰۷، یک توپ آتشین بر فراز کانکتیکات منفجر شد و چندین شهاب‌سنگ بارید. تا آن زمان اولین گروه سیارک‌ها کشف شده بود و نظریه جدیدی مطرح شد که شهاب‌سنگ‌ها تکه‌هایی از سیارک‌ها یا دیگر سیارات هستند (نظریه‌ای که همچنان پابرجاست).

برخورد شهاب سنگ ها با زمین

وقتی شهاب‌سنگ‌ها به سطح زمین می‌رسند، سرعتشان تقریباً به نصف سرعت ورودشان به جو کاهش می‌یابد و گودال‌هایی ۱۲ تا ۲۰ برابر اندازه خود ایجاد می‌کنند. گودال‌ها روی زمین به همان شکلی ایجاد می‌شوند که روی ماه یا هر سیاره صخره‌ای دیگری ایجاد شده‌اند. اشیاء کوچکتر گودال‌های کاسه‌ای شکل ایجاد می‌کنند. برخوردهای بزرگ‌تر منجر به بازگشت مواد به مرکز گودال شده و یک قله مرکزی را شکل می‌دهند. همچنین، لغزش‌های رخ‌داده در امتداد لبه‌های گودال، باعث ایجاد بریدگی‌ها و شکاف‌هایی در حاشیه آن می‌شوند. در برخوردهای بسیار عظیم، حوضه‌هایی به وجود می‌آیند که درون آن‌ها چندین قله داخلی به طور هم‌زمان شکل می‌گیرند و ساختاری پیچیده‌تر از گودال‌های ساده به نمایش می‌گذارند.

بزرگترین شهاب‌سنگ بازیابی‌شده در ایالات متحده در ۱۸ فوریه ۱۹۴۸ در یک مزرعه گندم در جنوب نبراسکا سقوط کرد. شاهدان، یک توپ آتشین عظیم را در بعدازظهر یک روز آرام مشاهده کردند که صدای غرش آن شبیه صدای موتور جت بود. این شهاب‌سنگ در عمق ۳ متری زمین یافت شد و وزن آن ۱۰۷۰ کیلوگرم بود.

معروف‌ترین گودال شهاب‌سنگ در ایالات متحده، گودال بارینگر در آریزونا است. این گودال حدود ۵۰۰۰۰ سال پیش در اثر برخورد یک شهاب سنگ ‌آهنی به قطر ۳۰ تا ۵۰ متر در فلات کلرادو در شمال آریزونا شکل گرفت. شهاب‌های بزرگ گاهی پیش از برخورد با سطح زمین در جو منفجر می‌شوند و با ایجاد موج انفجار و آتش‌سوزی‌های بعدی، خسارت‌های گسترده‌ای به بار می‌آورند. یکی از معروف‌ترین این رویدادها، حادثه تونگوسکا در سیبری بود. در ۳۰ ژوئن ۱۹۰۸، ساکنان مناطق دوردست شاهد حرکت یک گوی آتشین در آسمان بودند که نشان می‌داد شهاب‌سنگ با زاویه‌ای مایل وارد جو شده است. این انفجار عظیم، درختان را تا شعاع ۲,۱۵۰ کیلومترمربع به‌طور کامل خواباند و موج شوک آن در هزاران کیلومتر احساس شد. علت دقیق این رویداد همچنان مورد بحث است، اما آن را به‌عنوان نمونه‌ای از خطرات ناشی از برخوردهای فضایی ثبت کرده‌اند.

بهترین زمان مشاهده شهاب سنگ ها

بهترین زمان برای مشاهده شهاب‌باران‌ها، شب است. اگرچه شهاب‌سنگ‌ها در هر زمانی از روز می‌توانند وارد جو زمین شوند، اما در روز به‌دلیل روشنایی دیدن آن‌ها سخت‌تر است. هرگونه نور محیطی، حتی از ماه، می‌تواند مانع دیدن شهاب‌ها شود؛ بنابراین بهترین مکان برای مشاهده، مکانی دور از نورهای شهری و در شب‌های ماه نو است. ناظران باید جهت صورت فلکی مربوط به شهاب‌باران را در آسمان پیدا کرده و به آن سمت نگاه کنند.

ماه‌های ژوئیه و اوت از بهترین زمان‌ها برای مشاهده شهاب‌باران‌ها هستند؛ چرا که علاوه بر شهاب‌باران معروف پرسید (Perseid)، چندین شهاب‌باران کوچک دیگر نیز در این ماه‌ها رخ می‌دهند. همچنین ماه دسامبر نیز زمان مناسبی برای علاقه‌مندان به مشاهده شهاب‌هاست.

برای رصد بارش ها به چه ابزارهایی نیاز داریم؟

برای رصد بارش شهابی نیازی به تجهیزات پیشرفته ندارید و استفاده از چشم غیرمسلح کافی است. بهترین مکان برای رصد، منطقه‌ای دور از آلودگی نوری، مانند مناطق روستایی یا کوهستانی است که آسمان تاریک‌تری دارد و شهاب‌ها در آن به‌وضوح دیده می‌شوند. استفاده از ابزارهایی مانند تلسکوپ یا دوربین دوچشمی توصیه نمی‌شود، زیرا میدان دید شما را محدود می‌کنند.