تاریخچه گذرنامه از گذشته تا امروز

پاسپورت یا گذرنامه سندی هویتی است که به دارنده‌ی آن اجازه تردد در مرزهای بین‌المللی را می‌دهد. پاسپورت، از آغاز پیدایش خود در قالب امان‌نامه، تا شکل امروزی‌اش دوره‌های تکاملی متعددی را پشت سر گذاشته است.

مفهوم رفتن زیر چتر حمایتی یک حاکم، در حین بودن در سرزمین‌های مختلف، احتمالاً از همان زمان پیدایش مفاهیمی چون حکمرانان و قلمروها، وجود داشته است. اما اولین اشارات به چیزی که امروزه آن را به‌عنوان پاسپورت (passport) می‌شناسیم در انجیل و داستان غالباً مهجور نِحمیا آمده است.

در ماه نیسان (یک ماه در تقویم عبری، مطابق با اریبهشت‌ماه فارسی) در بیستمین سال پادشاهی اردشیر، پادشاه ایران باستان در سال ۴۵۰ پیش از میلاد، پیامبری ظهور کرد که مباشر و ساقی دربار پادشاه بود.

او از شاه امان‌نامه‌هایی گرفت که از فرمانداران هر منطقه در آن‌سوی فرات می‌خواست تا به نحمیا اجازه دهند در امنیت کامل به‌سوی اورشلیم برود. هدف این پیامبر نوظهور برای سفر، بازسازی دیوارهای اورشلیم بود.

این همه‌ی ماجرا در مورد منشأ پاسپورت یا گذرنامه نیست و داستان‌های متناقض زیادی دراین‌باره وجود دارد. بریتانیا و فرانسه هر یک مدعی اختراع پاسپورت هستند. هرچند بی‌هیچ ابهامی می‌توان گفت که افتخار ابداع واژه‌ی پاسپورت به فرانسوی‌ها تعلق دارد.

پاسپورت فرانسوی متعلق به 1939

این مقاله نگاهی به تاریخچه‌ پاسپورت از آغاز تا امروز انداخته و به موضوعات پیش رو می‌پردازد:

• سندی به نام امان‌نامه
• ظهور واژه‌ی پاسپورت
• مرسوم شدن واژه‌ی پاسپورت از سال ۱۵۴۰ به بعد
• اواسط قرن نوزدهم: پاسپورت‌های بی‌مصرف
• جنگ جهانی اول: بازگشت پاسپورت و اولین مدرک شناسایی عکس‌دار
• رواج پاسپورت‌ها
• پاسپورت‌های امروزی
• پاسپورت‌های آینده

سندی به نام امان نامه

در بریتانیا، اولین مرجع قابل‌اتکا به سندی به نام «امان‌نامه» اشاره دارد که در دوران پادشاهی هنری پنجم و در قالب قانونی از سوی مجلس در سال ۱۴۱۴ به متقاضیان اهدا می‌شد.

در آن زمان، اسناد این‌چنینی از سوی شاه برای هرکسی، چه انگلیسی و چه غیر انگلیسی، صادر می‌شد. حتی گاهی اوقات ملیت‌های خارجی معاف از پرداخت عوارض بودند، درحالی‌که انگلیسی‌ها می‌بایست برای این کار پولی به شاه می‌دادند. لازم به گفتن نیست که مقام سلطنت نیازی به گذرنامه نداشت و امروزه نیز ملکه‌ی بریتانیا همچنان گذرنامه ندارد.

ظهور واژه پاسپورت

ظهور واژه‌ی پاسپورت برای اولین بار در زبان انگلیسی، به اوایل قرن شانزدهم بازمی‌گردد و از فرانسوی میانه (Middle French) می‌آید. پاسپورت در زبان فرانسه در قرن چهارده تا هفده میلادی به معنای «جوازی برای عبور از بندر» بود. قدمت این واژه‌ی فرانسوی به سال ۱۴۲۰ و زمان پادشاهی لویی چهاردهم بازمی‌گردد.

از این واژه اولین بار در شهر لیون و به‌عنوان مجوز صادرشده از سوی مقامات برای عبور آزادانه‌ی تجار استفاده شد. در سال ۱۴۶۴، این مفهم در همه‌جا گسترانده شد و پاسپورت به یک «امان‌نامه‌ی صادره از سوی یک مقام برای تردد آزادانه‌ی یک شخص» تبدیل شد و تقریباً کاربرد پاسپورت‌های امروزی را به دست آورد.

بریتانیا و فرانسه همچنان بر سر این موضوع که کدام کشور برای اولین بار گذرنامه را اختراع کرد، اختلاف دارند.

مرسوم شدن واژه پاسپورت از سال ۱۵۴۰ به بعد

اما در سال ۱۵۴۰، پادشاه بریتانیا به هیئت مشاوران سلطنت اختیار صدور اسناد مسافرتی را داد و برای اولین بار این سند به پاسپورت معروف شد.

در ادبیات، اولین اشاره به واژه‌ی پاسپورت در خطابه‌ی روز سنت کریسپین از نمایش‌نامه‌ی ویلیام شکسپیر آمده است. در این خطابه، هنری پنجم می‌گوید: «بگذارید برود؛ پاسپورت او آماده است.»

موضوع خنده‌دار این است که این نمایش‌نامه به ۲۵ اکتبر ۱۴۱۵ اشاره دارد؛ یعنی اندکی قبل‌تر از نبرد آژینکورت (Agincourt) و در روزگاری که هنوز واژه‌ی پاسپورت اختراع نشده بود. حتی گاهی نویسندگان بزرگ هم دچار چنین اشتباهاتی می‌شوند.

قدیمی ترین پاسپورت جهان با امضای چارلز اول

قدیمی‌ترین پاسپورتی که تاکنون یافت شده، در ۱۸ ژوئن ۱۶۴۱ صادر شده و امضای چارلز اول در زیر آن است. اما از سال ۱۷۹۴ به بعد، این مأموریت به وزارت امور خارجه محول شد.

تمامی اسناد متعلق به هر پاسپورت صادره از سوی بریتانیا در آن زمان موجود است، هرچند پاسپورت‌ها در این دوره تنها یک سند هویتی بودند و کاربرد خاصی نداشتند. این پاسپورت‌ها برای ملیت‌های خارجی نیز صادر می‌شدند و تا سال ۱۸۵۸ به زبان فرانسوی بودند.

اواسط قرن نوزدهم: پاسپورت های بی مصرف

پاسپورت‌ها در فرانسه و آغاز قرن هجدهم به نام «جنبش آزادی» و در پی تأثیر مستقیم انقلاب فرانسه کنار رفتند؛ هرچند به‌سرعت دوباره باب شدند.

بااین‌حال، این انقلاب صنعتی بود که برای اولین بار، ضرورت اسناد مسافرتی را به چالش کشید. با توسعه‌ی سریع خطوط راه‌آهن، گردشگری در سراسر اروپا گسترش یافت.

انتقادات وارده به سیستم پاسپورت و ویزا به‌قدری زیاد بود که فرانسه در سال ۱۸۶۱ پاسپورت و ویزا را به‌طور کامل لغو کرد. دیگر کشورهای اروپایی نیز از این رویه پیروی کردند و تا سال ۱۹۱۴، پاسپورت‌ها در اروپا تقریباً بی‌مصرف بودند.

جنگ جهانی اول: بازگشت پاسپورت و اولین مدرک شناسایی عکس دار

دوران سرخوشی، اعتماد و آزادی دوام چندانی نداشت و شروع جنگ جهانی اول به نگرانی‌ها درباره‌ی امنیت ملی در سراسر اروپا دامن زد. پاسپورت‌ها و ویزاها، در ابتدا به‌عنوان یک راه‌حل موقتی و خیلی زود به‌عنوان یک راهکار دائمی، بر سر کار آمدند.

پاسپورت قیصر آلمان در جنگ جهانی اول

قبل از عصر عکاسی، یک مشکل اساسی در ارتباط با پاسپورت، تأیید مشخصات دقیقِ ظاهری دارنده‌ی پاسپورت بود. پیشرفت سریع عکاسی، آخرین مانع را نیز از میان برداشت و اولین کشوری که پاسپورت عکس‌دار را اجباری کرد، بریتانیا در سال ۱۹۱۴ بود.

این پاسپورت از نوع تک‌برگ بود که ۸ تا می‌خورد و در پوششی مقوایی قرار می‌گرفت. این گذرنامه علاوه بر عکس و امضا، دارای اعتبار دوساله بود و در آن مشخصات فردی ازجمله شکل صورت، رنگ چهره و مشخصه‌های دیگر ذکر می‌شد. برای مثال: پیشانی: بلند؛ بینی: بزرگ؛ چشم‌ها: کوچک.

رواج پاسپورت ها

اولین اقدام برای استانداردسازی بین‌المللی پاسپورت‌ها در سال ۱۹۲۰ در کنفرانس «تشریفات پاسپورت و گمرکات و بلیط‌های یک‌طرفه» در پاریس صورت گرفت.

در طول این کنفرانس که از سوی جامعه‌ی ملل برگزار شده بود، ۴۲ عضو مؤسس وضع یک سری از استانداردها برای تمامی پاسپورت‌های صادره از سوی اعضای این جامعه را پذیرفتند. در سال ۱۹۲۶، جامعه‌ی ملل در ژنو تشکیل جلسه داد و دومین کنفرانس بین‌المللی در مورد پاسپورت‌ها برگزار شد.

سازمان هوانوردی بین‌المللی در سال ۱۹۴۷ مسئولیت وضع استانداردها برای پاسپورت‌ها را به عهده گرفت. تا به امروز، استانداردهای رسمی مرتبط با کیفیت، نوع و شکل پاسپورت‌ها و عکس‌های پاسپورت از سوی این سازمان وضع می‌شود.

پاسپورت های امروزی

امروزه تمامی پاسپورت‌ها دارای یک شکل کلی هستند، هرچند باهم تفاوت‌هایی دارند. پاسپورت‌های امروزی از مشخصه‌های امنیتی بهره می‌برند تا جعل آن‌ها سخت‌تر باشد. برای مثال، پاسپورت نیکاراگوئه ۸۹ مشخصه‌ی امنیتی منحصربه‌فرد نظیر بارکدهای چندبُعدی، هولوگرام و واترمارک دارد و به‌عنوان یکی از غیرقابل‌جعل‌ترین اسناد مسافرتی دنیا شناخته می‌شود.

در تمامی پاسپورت‌ها به مشخصات ظاهری هر فرد به‌طور دقیق اشاره شده و هرکدام از آن‌ها دارای یک کد منحصربه‌فرد برای دارنده‌ی آن هستند. هر کشور سعی کرده تا پاسپورت خود را مطابق با فرهنگ و هویت ملی خود طراحی کند. برای مثال، پاسپورت ایران که از ۳۲ صفحه تشکیل شده، در صفحات مختلف آن تصاویری از یادمان‌های ایرانی و اسلامی نقشه بسته است.

پاسپورت های آینده

پاسپورت‌ها همواره از جدیدترین فناوری‌های روز بهره برده و بالاترین مشخصه‌های امنیتی را دارند. پاسپورت‌های آینده دارای میکروچیپ‌هایی بوده و در آن‌ها اطلاعات بیومتریک افراد نظیر عکس، اثرانگشت و اسکن قرنیه وجود دارد. پاسپورت‌های بیومتریک فعلی از فناوری کارت‌های هوشمند غیرتماسی استفاده می‌کنند و در آن‌ها یک ریزپردازنده به همراه یک آنتن کار گذاشته شده است.

پاسپورت‌های بیومتریک اولین بار در سال ۱۹۹۸ توسط مالزی معرفی شدند و امروزه در حال جایگزین شدن با پاسپورت‌های قدیمی هستند. از سال ۲۰۱۶ به بعد، هیچ فردی نمی‌تواند بدون داشتن پاسپورت بیومتریک به آمریکا سفر کند. ۱۲۰ کشور دنیا نیز از ژوئن ۲۰۱۷ به بعد اقدام به صدور پاسپورت‌های بیومتریک کرده‌اند. این کار در ایران نیز از سال ۱۳۹۰ به بعد برای همه‌ی گذرنامه‌ها آغاز شده است.