آمازون؛ پر آب‌ ترین رود دنیا در آمریکای جنوبی

رودخانه ی آمازون یکی از طویل ترین و بزرگ ترین رودخانه های جهان است. گونه های گیاهی و جانوری زیادی در حوزه ی این رودخانه پیدا می شوند و از نظر اقتصادی اهمیت بسیار زیادی دارد.

آمازون بزرگتر‌ین رود آمریکای جنوبی از نظر حجم و جریان آب است و پر آب‌ترین رود دنیا به‌شمار می‌رود. طول این رود که از سرچشمه‌ی آن در رودخانه‌ی اوکایالی-آپوریماک اندازه‌گیری می‌شود، حداقل ۶۴۰۰ کیلومتر است. طول رود آمازون کمی از رود نیل کمتر و معادل فاصله‌ی شهر نیویورک تا رم است.

غربی‌ترین سرچشمه‌ی این رود در کوه‌های آند که از زیباترین کوه‌های جهان است، در فاصله‌ی ۱۶۰ کیلومتری اقیانوس آرام و دهانه‌ی آن در اقیانوس اطلس در شمال شرقی ساحل برزیل قرار دارد. طول و سرچشمه‌ی رود آمازون از اواسط قرن بیستم مورد بحث بوده است. برخی معتقدند آمازون از رود نیل طویل‌تر است.

اگر با تور برزیل ایوار به این کشور سفر می‌کنید، رودخانه آمازون را از نزدیک ببینید.

میزان تخلیه‌ی آب رودخانه‌ی آمازون در دهانه‌ی رود چهار برابر کنگو و بیش از ۱۰ برابر رودخانه‌ میسیسیپی است. این حجم از آب شیرین می‌تواند تا فاصله‌ی بیش از ۱۶۰ کیلومتر شوری آب اقیانوس را رقیق‌تر کند.

بیش از دو سوم حوضه‌ی رودخانه‌ی آمازون توسط جنگل‌های بارانی پوشیده شده‌اند. این جنگل‌ها در حاشیه‌های شمالی و جنوبی به جنگل‌های خشک و ساوانا و جنگل‌های کوهستانی آند در غرب تقسیم‌بندی می‌شوند. جنگل‌های بارانی آمازون نیمی از جنگل‌های بارانی زمین را تشکیل می‌دهند و بزرگ‌ترین ذخیره‌گاه منابع بیولوژیکی جهان محسوب می‌شوند.

از آنجایی‌که فعالیت‌های مخرب انسانی تعادل اکولوژیکی جنگل را به شدت تهدید می‌کنند، آمازون از قرن بیستم توجه زیادی را در سراسر دنیا به خود جلب کرده است. جنگل‌زدایی به دلایل مختلف در جنوب رود آمازون و حاشیه‌ی آند به‌سرعت در حال پیشروی است. به‌علاوه، کشف قابل توجه مواد معدنی باعث هجوم جمعیت به این ناحیه شده است که پیامدهای بدی برای اکولوژی منطقه دارد.

طول رودخانه آمازون

بحث درباره‌ی منبع اصلی رود آمازون و طول آن در نیمه‌ی دوم قرن بیستم شدت بیشتری گرفت. زیرا با پیشرفت تکنولوژی امکان کاوش در مناطق دورتر از جریان اصلی رود فراهم شده بود. به این ترتیب محققین می‌توانستند طول رودخانه را دقیق‌تر اندازه‌گیری کنند.

در اوایل دهه‌ی ۱۹۵۰، کاوشگران چند کوه در کشور پرو را به‌عنوان مبدا رود آمازون معرفی کردند. اما آن‌ها این کار را بدون بررسی و اندازه‌گیری دقیق یا تحقیقات هیدرولوژیک انجام دادند. در سال ۱۹۷۱ طی تحقیقی که با پشتیبانی انجمن نشنال جئوگرافیک انجام شد، رودخانه‌ی کارو آسانتا که از دامنه‌ی شمالی کوه میسمی در جنوب پرو سرازیر می‌شود، به‌عنوان سرچشمه‌ی رودخانه‌ی آمازون معرفی شد. البته در سال ۱۹۸۳ یک کاوشگر لهستانی سرچشمه‌ی رود را یک رودخانه‌ی دیگر در نزدیکی رود آپاچِتا اعلام کرد.

در دهه‌ی ۱۹۹۰ با معرفی تکنولوژی جی‌پی‌اس محققان بار دیگر تلاش کردند طول رودخانه‌ی آمازون را اندازه‌گیری کنند. اندرو جانستون یک جغرافیدان آمریکایی از موزه‌ی هوا و فضا موسسه‌ی اسمیتسونیَن واقع در واشنگتن دی‌سی از تجهیزات جی‌پی‌اس به‌منظور تحقیق درباره‌ی رودهایی که به آمازون سرازیر می‌شوند، استفاده کرد. با بررسی‌های این محقق بار دیگر رودخانه‌ی کارو آسانتا به‌عنوان سرچشمه‌ی آمازون معرفی شد.

در اوایل قرن ۲۱‌ام تصاویر ماهواره‌ای به محققین امکانات بیشتری برای بررسی دقیق‌ترِ طول رودخانه را دادند. در سال ۲۰۰۷ یک گروه کاوشگر از موسسه‌ی ملی برزیل تصمیم گرفتند طول و سرچشمه‌ی حقیقی رودخانه را پیدا کنند. داده‌های این گروه نشان داد رودخانه‌ی آپاچِتا ۱۰ کیلومتر از کارو آسانتا طویل‌تر است. بنابراین این رود را سرچشمه‌ی اصلی آمازون معرفی کردند.

در بررسی‌های نهایی طول رودخانه‌ی آمازون ۶,۹۹۲ کیلومتر تخمین زده شد. با این‌حال، رودخانه‌ی آمازون جریان پیچیده و متغیری دارد که متاثر از عوامل اقلیمی و فصلی هستند. این موضوع اندازه‌گیری دقیق طول رودخانه را کمی مشکل می‌سازد. بنابراین، طول نهایی رودخانه هنوز هم مورد بحث و بررسی است.

اقلیم

آمازونیا آب‌وهوایی گرم، مرطوب و بارانی دارد. طول روز و شب در منطقه‌ی خط استوا تقریبا برابر است، اما اختلاف دمای قابل توجهی دارند. می‌توان گفت شب‌های آمازون مانند زمستان آن منطقه است. در شهر مانائوس متوسط دمای روز در ماه سپتامبر به حدود ۳۲ درجه‌ی سانتی‌گراد و در ماه آوریل به ۲۴ درجه‌ی سانتی‌گراد می‌رسد، اما رطوبت همیشه بالا و آزاردهنده است.

در ماه‌های زمستان در قسمت نیم‌کره‌ی جنوبی، یک توده هوای قطبیِ قدرتمند به‌سمت شمال آمازون هدایت می‌شود و دمای هوا را به شدت کاهش می‌دهد. همچنین در چند روز از سال، بارندگی‌های شدید هوایی صاف و آفتابی و شب‌هایی خنک را به‌دنبال دارد.

در این منطقه نیمی از بارش‌ها از اقیانوس اطلس و نیمی دیگر از تبخیر و تعرق جنگل‌های گرمسیری و توفان‌های همرفتی سرچشمه می‌گیرد. میزان بارندگی درمناطق کم‌ارتفاع حوزه‌ی مرکزی آمازون سالانه بین ۱۵۰۰ تا ۳۰۰۰ میلی‌لیتر متغیر است. در حاشیه‌ی شرقی و شمال غربی این حوزه معمولا در طول سال بارش‌های متعددی رخ می‌دهد. این درحالی است که قسمت مرکزی معمولا از ژوئن تا نوامبر یک دوره‌ی خشک‌سالی را هم تجربه می‌کند.

البته شهر مانائوس ۶۰ روز متوالی بدون باران را هم تجربه کرده است. در سال ۲۰۰۵ خشک‌سالی ویرانگری منطقه‌ی مانائوس را در برگرفت و باعث خشک شدن بخش‌هایی از رودخانه شد. این موضوع باعث بروز مشکلاتی در حمل‌ونقل و کاهش منابع آب آشامیدنی شد. به‌علاوه، مرگ میلیون‌ها ماهی در رودخانه را به‌دنبال داشت.

نوسانات سطح رودخانه به دلایل زیادی چون پدیده‌های آب‌وهوایی و جنگل‌زدایی در منطقه هنوز هم نگران‌کننده است. دوره‌های خشک‌سالی آن قدری شدید نیست که رشد گیاهان را در این منطقه متوقف کند، اما می‌تواند باعث شروع یا گسترش آتش‌سوزی شود. در امتداد حاشیه‌ی جنوبی حوزه‌ی رودخانه‌ی آمازون آب و هوا مشابه آب‌ و هوای نواحی غربی و مرکزی برزیل است. با افزایش ارتفاعات در آند، دما به‌‌صورت قابل توجهی کاهش می‌یابد.

گونه‌های گیاهی رودخانه آمازون

مهم‌ترین ویژگی حوزه‌ی رودخانه‌ی آمازون جنگل‌های بارانی گرمسیری یا سِلوا است. در این جنگل‌ها گونه‌های مختلف و حتی عجیب گیاهی به‌چشم می‌خورد. جالب است بدانید که تنها در یک هکتار از جنگل‌های آمازون حدود ۱۰۰ گونه‌ی درختی یافت شده‌اند که تنها تعداد معدودی از آن‌ها بیش از یک بار دیده شدند.

ارتفاع برخی از درختان آمازون به ۴۰ تا ۶۰ متر می‌رسد. تنه‌های برخی از آن‌ها با قارچ یا گلسنگ پوشیده شده است. تنه‌های ضخیم و بزرگ این درختان از مشخصات بارز آن‌ها است که هنگام وزش بادهای شدید به استوار ماندن درخت کمک می‌کند. علاوه‌بر درختان گونه‌های گیاهی مختلفی هم در این منطقه به‌چشم می‌خورند؛ از گل ارکیده و کاکتوس گرفته تا آناناسیان، سرخس‌ها و خزه‌ها. تمام این سیستم پوشش گیاهی توسط یک شبکه‌ی خارق‌العاده از گیاهان بالارونده یا لیانا به هم متصل می‌شوند.

گونه‌های جانوری رودخانه آمازون

توصیف دقیق گونه‌های جانوری در آمازونیا به اندازه‌ی گونه‌های گیاهی سخت و پیچیده است. تنوع زیاد گونه‌های جانوری در این منطقه به حدی زیاد است که بسیاری از گونه‌ها هنوز هم ناشناخته باقی مانده‌اند. رودخانه‌ها و انشعابات آمازون مملو از گونه‌های مختلف جانوری است که صدایشان در منطقه طنین‌انداز می‌شود. گونه‌های مختلفی از پستانداران و پستانداران درختی در این حوزه‌ی رودخانه‌ی آمازون به‌چشم می‌خورند.

در آمازونیا تنها بیش از ۸۰۰۰ گونه حشره طبقه‌بندی و شناسایی شده‌اند؛ حشره‌هایی که می‌توانند ناقل بیماری‌هایی مانند مالاریا و تب زرد باشند. عنکبوت‌های غول‌پیکر و صدها گونه پرنده با رنگ‌های زیبا و درخشان و انواع زنبورها و عقرب‌ها تنها چند نمونه از گونه‌های موجود در این منطقه هستند. گاهی اوقات هزاران پروانه در سواحل رودخانه کنار هم جمع می‌شوند.

در رودخانه‌ی آمازون حدود ۲۵۰۰ گونه ماهی یافت شده‌اند، اما گونه‌های ناشناخته‌ی زیادی هم در این رودخانه وجود دارند. بیشتر ماهی‌های رودخانه مهاجر هستند. ازجمله گونه‌های خطرناک رودخانه‌ی آمازون می‌توان به ماهی پیرانای گوشت‌خوار اشاره کرد. این ماهی‌ها قادر هستند به انواع ماهی‌ها، حیوانات و انسان‌ها حمله کنند و در عرض چند دقیقه طعمه‌ی خود را کاملا از بین ببرند.

برخی از گونه‌های ماهی در این رودخانه به‌دلیل افزایش تقاضای جهانی و صید بی‌رویه در خطر انقراض هستند. گونه‌های مختلف پرندگان هم در حوزه‌ی آمازون کم نیستند. از طوطی‌ها و ماکائوها گرفته تا شاهین، عقاب، دارکوب، حواصیل و طوطی‌های درازدم.

اقتصاد در حوزه رودخانه آمازون

در مزارع کوچک اطراف آمازون برنج، مانیوک و ذرت کشت می‌شوند. جوت، پنیر نخل و فلفل سیاه از دیگر محصولات تجاری این منطقه هستند. گاوداری‌ها و مراتع مخصوص به آن‌ها موجب پاکسازی اراضی جنگلی در حوزه‌ی آمازون شده‌اند. چراگاه‌ها و مزارع کشت کاکائو، قهوه و سایر محصولات کشاورزی و تجاری از دیگر عوامل جنگل‌زداریی در این منطقه هستند.

از چوب درختان آمازون برای ساخت عطر، طعم‌دهنده‌ و مواد دارویی استفاده می‌کنند، اما درختان دیگری هم در این منطقه وجود دارند که کالاهای باارزش‌تری تولید می‌کنند. برای مثال، درخت کائوچو که به درخت لاستیکی هم معروف است یکی از دلایل اصلی بهره‌برداری از جنگل‌های آمازون به‌شمار می‌رود.

از سال ۱۸۹۰ تا ۱۹۲۰ این درخت توانست یک شکوفایی اقتصادی بزرگ اما موقت برای این منطقه به‌وجود بیاورد. لاستیک‌های جمع‌آوری شده از درختان به اقتصاد آمازون کمک بسیاری کرده‌اند. بهره‌برداری از معادن مختلف آمازون از نظر اقتصادی بسیار سودآور بوده است. اما آثار مخرب و مضر این بهره‌برداری بر روی محیط زیست را نمی‌توان نادیده گرفت. این منطقه یکی از غنی‌ترین ذخایر سنگ آهن در جهان است. علاوه‌بر سنگ آهن، طلا، مس، نیکل، منگنز، قلع و بوکسیت هم در معادن آمازون یافت می‌شوند. ذوب محلی سنگ آهن نیاز به پاکسازی هزاران هکتار از جنگل‌ها را داشت. به‌علاوه، پس از آن‌که جیوه‌ی مورد استفاده برای استخراج طلا در رودخانه رها شد، بسیاری از ماهی‌های این رود که منبع اصلی غذایی برای مردم بومی بودند، آلوده شدند.

چند حقیقت جالب از رودخانه آمازون

• رودخانه‌ی آمازون از ۹ کشور در آمریکای جنوبی ازجمله کلمبیا، ونزوئلا، اکوادور، بولیوی و برزیل عبور می‌کند.
• یک ورزشکار اسلوونیایی در مدت ۶۶ روز تمام طول رودخانه‌ی آمازون را شنا کرد.
• رودخانه‌ی آمازون ۲۰ درصد از ذخیره‌ی آب شیرین اقیانوس را تامین می‌کند.
• محققین در سال ۲۰۱۶ در دلتای رودخانه‌ی آمازون یک شبکه‌ی کامل از صخره‌های مرجانی را کشف کردند.
• این رودخانه زمانی به عقب جریان داشت. شاید کمی باورش سخت باشد، اما پیش از به‌وجود آمدن کوه‌های آند در ۱۵ میلیون سال پیش، آمازون به سواحل اقیانوس آرام در آمریکای جنوبی سرازیر می‌شد. این رودخانه که بیش از ۵ میلیون سال از خشک‌ شدنش می‌گذشت بار دیگر راه خود را به اقیانوس پیدا کرد؛ این بار در جهت مخالف و به‌سمت اقیانوس اطلس.
• رودخانه‌ی آمازون و جنگل‌های بارانی‌اش زیستگاه گونه‌های متنوع و باورنکردنی از حیوانات و گیاهان هستند.
• در عرض رودخانه‌ی آمازون هیچ پلی ساخته نشده است.
• در زیر رودخانه‌ی آمازون یک رود دیگر جریان دارد. نام این رود به افتخار محققی که آن را کشف کرد، حمزه گذاشته شده است. این رودخانه ۴ کیلومتر زیر زمین جریان دارد و تصور می‌شود عرض آن ۴ برابر عرض رودخانه‌ی آمازون باشد.
• نوسانات فصلی رودخانه‌ی آمازون گاهی تا ۱۵ متر هم می‌رسد.

سوالات متداول درباره رودخانه آمازون