لوح حمورابی، نماد تمدن بین النهرین

قانون نامه حمورابی یکی از قدیمی‌ترین اسناد نوشته‌شده‌ای است که دنیای امروز را از قوانین حاکم بر دنیای باستان آگاه کرد. لوح حمورابی یکی از بزرگ‌ترین نمادهای تمدن بین‌النهرین به‌شمار می‌رود.

قانون حمورابی (Code of Hammurabi) یکی از اولین و کامل‌ترین اسناد نوشته‌شده‌ی قانونی است. این قوانین توسط یکی از پادشاهان بابل به نام حمورابی که در سال‌های ۱۷۹۲ تا ۱۷۵۰ پیش از میلاد مسیح حکومت می‌کرد، به مردم اعلام شد. حمورابی مرزهای شهر بابِل را در امتداد رود فرات (Euphrates) گسترش داد تا تمام ناحیه‌ی بین‌النهرین جنوبی را متحد کند.

اسناد حمورابی مجموعه‌ای از ۲۸۲ فرمان، استانداردهای تعیین شده برای تعاملات تجاری و همچنین جریمه‌ها و مجازات‌هایی در جهت اجرای عدالت است. قانون حمورابی بر روی یک ستون سنگی بزرگ به شکل انگشت حک شده است. بعدها مهاجمین این سنگ را غارت کردند و در نهایت در سال ۱۹۰۱ لوح مشهور حمورابی کشف شد.

ستون حمورابی در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود، اما نسخه‌های ساخته شده از روی آن را در دیگر موزه‌ها و انستیتوهای معروف جهان می‌توان یافت.

بسیاری قوانین حمورابی را مشابه منشور کوروش می‌دانند. در این‌باره گفتنی است که لوح حمورابی قدیمی‌تر از منشور کوروش است. حمورابی ششمین پادشاه بابل بود و این کشور پس از فتح شدن به‌دست کوروش، سقوط کرد. به‌علاوه قوانین حمورابی درباره‌ی قوانین کیفری و جزایی نگاشته شده است، درحالی‌که منشور کوروش بیانیه‌ای سیاسی در باب حقوق بشر است. شاید بهتر است بگوییم آنچه از حمورابی باقی مانده، یک قانون‌نامه است، اما منشور باقی‌مانده از کوروش یک‌ بیانیه محسوب می‌شود.

حمورابی که بود؟

حمورابی ششمین پادشاه سلسله‌ی شاهان بابل است. او در سال‌های ۱۸۹۴ تا ۱۵۹۵ پیش از میلاد مسیح در بین‌النهرین مرکزی (عراق کنونی) حکومت می‌کرد. خانواده‌ی او از قوم عموریان، قبیله‌ای نیمه کوچ‌نشین در غرب سوریه بودند.

نام حمورابی ترکیبی از فرهنگ‌های مختلف را نشان می‌دهد؛ «حمو» در فرهنگ عموری به معنای خانواده است. این کلمه با «رابی» که در اَکِدی، زبان روزمره‌ی مردم بابِل به معنای بزرگ است ترکیب می‌شود.

حمورابی در سی‌اُمین سال حکومتش قلمرو خود را در امتداد رودهای دجله و فرات گسترش داد. او پادشاهی آشور، لارسا، اِشنونا و ماری را سرنگون کرد تا تمام منطقه‌ی بین‌النهرین را تحت فرمان خود در آورد.

حمورابی پیشرفت‌های نظامی و سیاسی خود را با پروژه‌های آبیاری و ساخت‌وساز ترکیب کرد. او شروع به ساختن دژ‌ها، استحکامات و معابدی برای پرستش خدای بابِل یعنی مردوک (Marduk) کرد. بابلی که حمورابی ساخت، به همراه هرآنچه نشان از پادشاهی او داشت اکنون در زیر آب‌ها مدفون است. اما لوح‌های سفالی کشف‌شده در دیگر مکان‌های باستانی نمایانگر شخصیت و حکومت این پادشاه هستند.

یکی از اسناد کشف‌شده از حمورابی نامه‌ی شکایت او را به دلیل آن‌که مجبور شده بود برای سفرای ماری (Mari) لباس مراسم شام فراهم کند، نشان می‌دهد. او در این نامه نوشته بود: «آیا تصور می‌کنید می‌توانید در زمینه‌ی پوشیدن لباس رسمی کنترل کاخ من را در دست بگیرید؟»

قانون حمورابی چیست؟

قانون حمورابی بر روی یک ستون سنگی سیاه حک شده است. این سنگ نوشته در ابتدا یک تخته‌سنگ دیوریت به وزن ۴ تن بود. حکاکی بر روی این سنگ سخت و مقاوم، کاری بسیار دشوار است. قسمت بالایی این ستون، حمورابی را در حال دریافت کردن قانون از شَمَش (Shamash)، خدای عدالت در بابل، نشان می‌دهد. قانون حمورابی در این تصویر با نماد عصا و حلقه نشان داده شده است. بقیه‌ی ستون قوانینی است که با خط میخی روی آن حک شده‌اند.

این متن که در پایان سلطنت حمورابی گردآوری شد، در حقیقت مجموعه‌ای از قوانین عادلانه این پادشاه است. این قوانین به‌صورت یک نثر بر روی تخته‌سنگ حک شده‌اند. قانون حمورابی درواقع ابتدایی‌ترین نمونه‌ی مکتب مقابله به مثل یا چشم در برابر چشم (Lex talionis) است.

جالب است بدانید که قانون حمورابی شامل مجازات‌های بسیار سنگینی است. برخی از این مجازات‌ها شامل قطع اعضای بدن فرد گناهکار مانند قطع زبان، دست، چشم یا گوش است. البته این سند یکی از اولین قوانینی است که افراد را بی‌گناه می‌داند تا زمانی که جرم‌شان ثابت شود.

تمام فرمان‌های قانون حمورابی با فرم شرطی نوشته و با کلمه‌ی اگر آغاز شده‌اند. این فرمان‌ها غالبا استانداردهای مختلف عدالت برای سه طبقه‌ی اجتماعی در بابل، یعنی مالکین، برده‌ها و برده‌های آزادشده، را ترسیم می‌کنند. قوانین خانوادگی، حرفه‌ای و اداری قوانین حمورابی را می‌سازند.

چند مورد از قوانین حمورابی

• اگر فردی یک گاو نر را بدزد باید ۳۰ برابر ارزش آن را پرداخت کند. 
• هزینه‌ی پزشک برای درمان یک زخم شدید برای مالکین ۱۰ شِکِل (Shekel)، برای برده‌های آزادشده ۵ شکل و برای برده‌ها ۲ شکِل بود. مجازات‌های قصور پزشکان هم به همین صورت محاسبه می‌شد؛ اگر پزشکی باعث مرگ یک بیمار ثروتمند می‌شد، مجازات او قطع دستانش بود. اما در مورد بیمارانی که جزو برده‌ها بودند، مجازات تنها به پرداخت غرامت ختم می‌شد.
• اگر شخصی دزدیده شد، جامعه باید یک مینا نقره به بازماندگان شخص بپردازد.
• اگر مردی بخواهد از زنش که از او دارای فرزندی نشده جدا شود باید معادل پول خرید او و همچنین جهیزیه‌ای که از خانهٔ پدرش به همراه آورده را به زن بپردازد و از او جدا شود.

کشف ستون سنگی قانون حمورابی

در سال ۱۹۰۱، یک هیئت باستان‌شناسی به رهبری ژاک دو مورگان (Jacques de Morgan) یک مهندس معدن فرانسوی برای کاوش در شوش، پایتخت ایلامی ایران راهی کشورمان شد. این مکان در چند کیلومتری مرکز قلمرو حمورابی بود. آن‌ها موفق شدند ستون قانون حمورابی را کشف کنند. اما هنگامی‌که آن را پیدا کردند تنها یک غنیمت شکسته‌ دیدند که پس از جنگ به شوش آورده شده بود.

احتمال می‌رود این ستون در اواسط قرن دوازهم پیش از میلاد مسیح، توسط پادشاه ایلام یعنی شوتروک ناهونته (Shutruk-Nahhunte) به شوش آورده شده باشد.

کاوشگران ستون را به موزه‌ لوور در پاریس ارسال کردند. در کمتر از یک سال قانون حمورابی ترجمه شد و به‌عنوان مجموعه قوانین نوشته‌شده برای عموم به نمایش گذاشته شد. این قوانین بسیار قدیمی بودند اما کاملا هم‌جهت با قوانین عهد عتیق عبری به‌نظر می‌رسیدند. امروزه بر روی دیوار جنوبی دادگاه عالی ایالات متحده‌ی آمریکا، تصویر حمورابی بر روی سنگ مرمر حک شده است.

علی‌رغم آن‌که قدمت قوانین نوشته‌شده‌ی بین‌النهرین مانند لیپیت ایشتار (Lipit Ishtar) و اور نامو (Ur Nammu) سومری به صدها سال پیش از حمورابی باز می‌گردد، این پادشاه به‌عنوان پیشگامی در قانون‌گذاری شناخته می‌شود. او قوانینی را وضع کرد که از بی‌عدالتی در حق افراد ضعیف جلوگیری کند و حامی زنان بیوه و یتیمان باشد.