در اردوگاه آشویتس چه گذشت؟

اردوگاه آشویتس یکی از معروف ترین اردوگاه های مرگ در تاریخ جنگ جهانی دوم بود که میلیون ها نفر در آن جان خود را از دست دادند

آشویتس-بیرکناو (Auschwitz-Birkenau) به شبکه‌ای از اردوگاه‌های کار اجباری و مرگ نازی‌ها اشاره دارد که در نزدیکی شهر اوشویچیم (Oswiecim) در لهستان تأسیس شده بود. این کمپ بزرگ‌ترین مرکز مرگ نازی‌ها در اروپا به شمار می‌رفت و قادر بود در هر زمان بیش از ۱۵۰,۰۰۰ زندانی را در خود نگه‌دارد. این مجموعه که به سه بخش اصلی تقسیم شده بود، در سال ۱۹۴۰ توسط نازی‌ها ایجاد و تا زمان آزادی آن در سال ۱۹۴۵ از آن استفاده می‌شد. تاریخ‌نگاران تخمین می‌زنند که تعداد افرادی که در آشویتس به قتل رسیدند بین ۲.۱ تا ۴ میلیون نفر بوده که اکثر آنها یهودی بودند. بسیاری از زندانیان در اتاق‌های گاز جان خود را از دست دادند، اما تعدادی نیز به خاطر گرسنگی، کار سخت، بیماری، اعدام و آزمایش‌های پزشکی وحشتناک جان باختند. در ادامه این مطلب به طور کامل به معرفی اردوگاه آشویتس و وقایع آن خواهیم پرداخت.

اردوگاه آشویتس کجاست؟

آشویتس (Auschwitz) بزرگ‌ترین و یکی از معروف‌ترین کمپ‌های مرگ نازی‌ها بود که در بهار سال ۱۹۴۰ راه‌اندازی شد. اولین فرمانده آن رودلف هس (Rudolf Höss) بود که قبلاً در کمپ ساکسن هاوزن (Sachsenhausen) در آلمان فعالیت داشت. این کمپ در یک پایگاه نظامی قدیمی نزدیک اوشویچیم (Oswiecim) در جنوب لهستان و نزدیک کراکوف (Krakow) قرار داشت.

در هنگام ساخت این کمپ، کارخانه‌های اطراف تصرف شده و ساکنان آن منطقه به زور از خانه‌هایشان بیرون رانده شدند. در ابتدا، آشویتس به عنوان یک کمپ بازداشت برای شهروندان لهستانی که بعد از اشغال لهستان دستگیر شده بودند، طراحی شده بود. اما بعداً با تصویب «راه‌حل نهایی» هیتلر، این کمپ به یک محل مرگ تبدیل شد، زیرا در مرکز کشورهای اشغالی آلمان و نزدیک به خطوط ریلی بود. اما همه کسانی که به آنجا می‌رسیدند، به سرعت کشته نمی‌شدند؛ افرادی که برای کار مناسب بودند، به عنوان کارگران در تولید مواد ضروری برای جنگ جهانی دوم مشغول به کار می‌شدند.

تاریخچه و موقعیت جغرافیایی اردوگاه آشویتس

آشویتس یا به زبان لهستانی، اوشوینشیم (Oświęcim)، به عنوان بزرگ‌ترین اردوگاه کار اجباری و اردوگاه مرگ آلمان نازی شناخته می‌شود. این اردوگاه در نزدیکی شهر صنعتی اوشوینشیم در جنوب لهستان قرار داشت و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و مرگبارترین مراکز جنایت نازی‌ها در دوران جنگ جهانی دوم شناخته می‌شود. اردوگاه آشویتس در اصل شامل سه قسمت مجزا بود که هرکدام وظایف خاص خود را داشتند: اردوگاه اسرا، اردوگاه مرگ و اردوگاه کار اجباری.

ساخت و آغاز فعالیت های اردوگاه آشویتس

آشویتس به دلیل اهمیت ویژه‌ای که در اجرای برنامه‌ی «راه‌حل نهایی» نازی‌ها داشت، به یکی از شناخته‌شده‌ترین نام‌ها در تاریخ هولوکاست تبدیل شده است. طی جنگ جهانی دوم، این اردوگاه به مکانی برای کشتار جمعی یهودیان و دیگر اقلیت‌های قومی و اجتماعی تبدیل شد. از زمانی که در سال ۱۹۴۰ نخستین گروه از زندانیان سیاسی لهستانی به اردوگاه آورده شدند، آشویتس به یکی از بزرگ‌ترین مراکز نابودی انسان‌ها بدل شد.

در مجموع، بین ۱.۱ تا ۱.۵ میلیون نفر در اردوگاه آشویتس جان خود را از دست دادند که بیش از ۹۰ درصد آنان را یهودیان تشکیل می‌دادند. این رقم شامل کسانی نیز می‌شد که به‌ویژه از کشورهای مختلف اروپایی نظیر رومانی، مجارستان و لهستان به این اردوگاه منتقل شده بودند. همچنین، لهستانی‌ها به‌عنوان دومین گروه بزرگ از قربانیان آشویتس، با بیش از ۸۳ هزار کشته در این اردوگاه، در این فاجعه سهم عمده‌ای داشتند.

آشویتس، کشتار جمعی و برنامه راه حل نهایی

آشویتس در حقیقت به دلیل موقعیت استراتژیک خود که در تقاطع ۴۴ مسیر ریلی قرار داشت، به انتخابی عالی برای نازی‌ها تبدیل شد. این موقعیت جغرافیایی امکان انتقال گسترده یهودیان و دیگر زندانیان از نقاط مختلف اروپا به این اردوگاه را فراهم می‌کرد تا در فرآیند کشتار جمعی از گازهای کشنده استفاده شود. این انتقال‌های گسترده از سراسر اروپا به اردوگاه آشویتس، آن را به مرکز اصلی «راه‌حل نهایی» نازی‌ها برای نابودی یهودیان تبدیل کرده بود.

آشویتس دوم، مرکز کشتار و استفاده از گازهای مرگبار

ساخت اردوگاه آشویتس دوم یا برژینکا که برای عملیات کشتار به‌ویژه با استفاده از گازهای کشنده طراحی شده بود، در سال ۱۹۴۱ آغاز شد. این اردوگاه به سرعت تبدیل به یکی از اصلی‌ترین نقاط کشتار یهودیان و دیگر اقلیت‌ها شد. در آشویتس دوم، چهار حمام گاز ساخته شد که زندانیان را پس از انتقال به این مکان، به اتاق‌های گاز هدایت می‌کردند و در نهایت به قتل می‌رسیدند. اجساد کشته‌شدگان در سردخانه‌ها ذخیره شده و سپس در کوره‌های آدم سوزی سوزانده می‌شد.

آزمایش های پزشکی نازی ها و روش های وحشیانه در آشویتس

آشویتس تنها به‌عنوان اردوگاه کشتار شناخته نمی‌شد، بلکه محل انجام آزمایش‌های پزشکی غیرانسانی نیز بود. یکی از مشهورترین پزشکان نازی که در این اردوگاه فعالیت می‌کرد، یوزف مِنگِلِه بود. او به‌طور سیستماتیک بر روی زندانیان آزمایش‌های وحشیانه‌ای انجام می‌داد که شامل تزریق‌های غیرقانونی، عقیم‌سازی و آزمایش‌های ژنتیکی بر روی کودکان می‌شد. نازی‌ها از این آزمایش‌ها به‌منظور توسعه تئوری‌های نژادپرستانه خود و برای گسترش «نژاد آریایی» استفاده می‌کردند.

زندانیان و شرایط وحشتناک در اردوگاه آشویتس

زندانیان اردوگاه آشویتس در شرایط بسیار سخت و غیرانسانی زندگی می‌کردند. آنان مجبور به انجام کارهای طاقت‌فرسا در شرایط بی‌رحمانه‌ای بودند که در آن‌ها گرسنگی، سرما و فشار کار به‌حدی بود که بسیاری از زندانیان پس از مدت کوتاهی از بین می‌رفتند. در برخی موارد، زندانیان که دیگر توانایی کار نداشتند، مستقیماً به اتاق‌های گاز منتقل می‌شدند تا کشته شوند. برخی دیگر از زندانیان، به ویژه کودکان و سالمندان، از همان ابتدا به‌طور مستقیم برای کشتار انتخاب می‌شدند.

کار اجباری و همکاری شرکت های آلمانی در آشویتس

یکی از ابعاد دیگر فعالیت‌های آشویتس، استفاده از زندانیان به‌عنوان نیروی کار رایگان برای شرکت‌های آلمانی بود. برای مثال، شرکت ای‌جی فاربن، یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های شیمیایی آلمان، سرمایه‌گذاری زیادی در تأسیسات این اردوگاه کرد و از زندانیان به‌عنوان کارگران ارزان‌قیمت برای تولید محصولات شیمیایی و پلاستیکی بهره می‌برد. این شرکت‌ها نه‌تنها در تأسیسات آشویتس حضور داشتند، بلکه در بسیاری از موارد، شرایط کاری زندانیان به‌قدری وحشتناک بود که بسیاری از آن‌ها جان خود را از دست می‌دادند.

کوره های آدم سوزی و روش های مرگبار در آشویتس

یکی از ویژگی‌های متمایز اردوگاه آشویتس، استفاده گسترده از کوره‌های آدم سوزی برای از بین بردن اجساد قربانیان بود. با افزایش تعداد کشته‌شدگان، به‌ویژه پس از انتقال گروه‌های بزرگی از یهودیان مجارستانی، کوره‌های آدم سوزی دیگر ظرفیت کافی برای سوزاندن اجساد را نداشتند. در نتیجه، بسیاری از اجساد بر روی هیزم‌های آتش زده می‌شدند و چربی بدن قربانیان به‌عنوان سوخت استفاده می‌شد.

تعداد تخمینی قربانیان اردوگاه آشویتس

تعداد قربانیان به طور تخمینی، بین سال‌های ۱۹۴۰ تا ۱۹۴۵، اس‌اس (SS) و پلیس حداقل ۱.۳ میلیون نفر را به اردوگاه آشویتس تبعید کردند. از این تعداد، تقریباً ۱.۱ میلیون نفر به قتل رسیدند. بهترین تخمین‌ها از قربانیان این اردوگاه، به ویژه در مرکز کشتار آشویتس به شرح زیر است:

• ۱,۰۹۵,۰۰ یهودی که به آشویتس تبعید شدند و ۹۶۰،۰۰۰ نفر از آن‌ها جان خود را از دست دادند؛
• ۱۴۰،۰۰۰ تا ۱۵۰،۰۰۰ لهستانی غیر یهودی که ۷۴،۰۰۰ نفرشان جان باختند؛
• ۱۵،۰۰۰ اسیر جنگی شوروی که جان باختند
• ۲۵،۰۰۰ نفر از ملیت‌های دیگر که بین ۱۰،۰۰۰ تا ۱۵،۰۰۰ نفرشان جان خود را از دست دادند.

گفتنی است در این دوران، فقط زندانیانی که برای کار انتخاب می‌شدند شماره سریال می‌گرفتند؛ زندانیانی که به اتاق‌های گاز فرستاده می‌شدند، ثبت نمی‌شدند.

مقاومت و فرار از اردوگاه آشویتس

با وجود شرایط وحشتناک، برخی زندانیان در تلاش بودند تا از این اردوگاه مرگ فرار کنند. برخی از آن‌ها موفق به فرار شدند و اطلاعاتی را در مورد فعالیت‌های نازی‌ها به دنیای خارج رساندند. یکی از این افراد، ویتولد پیلِتسکی، یک سرباز لهستانی بود که به‌طور داوطلبانه وارد اردوگاه آشویتس شد تا اطلاعاتی از وضعیت زندانیان جمع‌آوری کند. او پس از فرار، اطلاعات مهمی در مورد هولوکاست به دست آورد که برای جهان غرب افشا شد.

سقوط اردوگاه آشویتس

اردوگاه آشویتس در سال ۱۹۴۵ به دنبال نزدیک شدن به پایان سال ۱۹۴۴ و با اطمینان از شکست آلمان نازی توسط نیروهای متفقین و فرماندهان آشویتس شروع به نابودی شواهد جنایت‌های صورت‌گرفته در این اردوگاه کردند. آنها ساختمان‌ها را تخریب، منفجر یا آتش زدند و سوابق را از بین بردند.

در ژانویه ۱۹۴۵ و با ورود ارتش شوروی به کراکوف (Krakow)، آلمان‌ها تصمیم به ترک آشویتس گرفتند. در آن زمان، حدود ۶۰،۰۰۰ زندانی تحت مراقبت نگهبانان نازی مجبور شدند در «راهپیمایی مرگ آشویتس» (Auschwitz death marches) به سمت شهرهای گلیویس (Gliwice) یا وودزیسلاو (Wodzislaw) پیاده‌روی کنند که حدود ۳۰ مایل با آن فاصله داشت. بسیاری از آنها در این مسیر جان باختند و کسانی که به مقصد رسیدند، با قطار به اردوگاه‌های تمرکز در آلمان منتقل شدند. وقتی ارتش شوروی در ۲۷ ژانویه به آشویتس وارد شد، حدود ۷،۶۰۰ زندانی بیمار یا لاغر را پیدا کرد که در پشت سیم خاردار رها شده بودند. آزادکنندگان همچنین با انبوهی از اجساد، هزاران قطعه لباس و جفت کفش و هفت تن موی انسانی که قبل از اعدام از زندانیان تراشیده شده بود، روبرو شدند. تخمین‌ها نشان می‌دهد که بین ۱.۱ تا ۱.۵ میلیون نفر، عمدتاً یهودی، در سال‌های فعالیت این اردوگاه جان خود را از دست دادند.

یادبود هولوکاست و روز یادبود آزادی آشویتس

هر ساله در ۲۷ ژانویه، که روز یادبود هولوکاست است، مردم در سرتاسر جهان به یاد قربانیان هولوکاست و آزادی اردوگاه آشویتس مراسمی برگزار می‌کنند. این روز به‌عنوان یادبود از آزادی اردوگاه و پایان یکی از تاریک‌ترین دوره‌های تاریخ بشر در نظر گرفته می‌شود.

وضعیت امروز اردوگاه آشویتس

آشویتس امروزه به عنوان یادبود و موزه آشویتس-برکناو (Auschwitz-Birkenau) به روی عموم مردم باز است. این مکان، داستان بزرگ‌ترین محل قتل‌عام در تاریخ را به تصویر می‌کشد و به یادآوری وحشت‌های نسل‌کشی کمک می‌کند.

حقایق تاریخی از اردوگاه اسرای آشویتس

• آشویتس در ابتدا برای نگهداری زندانیان سیاسی لهستانی ساخته شد و اولین گروه از زندانیان در مه ۱۹۴۰ وارد این اردوگاه شدند. در انتها، تعداد کشته‌شدگان آشویتس از مجموع تعداد سربازان بریتانیایی و آمریکایی که درجنگ جهانی دومجان خود را از دست دادند، بیشتر شد.
• رودولف هِس، یکی از فرماندهان ارشد آلمان نازی، از اول مارس ۱۹۴۲ تا ۲۲ نوامبر ۱۹۴۳، ریاست مجموعه کمپ‌های آشویتس را بر عهده داشت. او در سال ۱۹۴۶ دستگیر و به جرم قتل هزاران نفر، در همین اردوگاه به دار آویخته شد.
• کمپ آشویتس برای اداره‌ی راحت‌تر، به سه بخش تقسیم شد؛ تمرکز آشویتس اول بر روی کارگاه‌ها، انبارها و دفاتر مرکزی بود. آشویتس دوم مرکزی برای کشتار یهودیان به شمار می‌آمد و وظیفه‌ی آشویتس سوم استخدام نیروهای کار مجانی از بین زندانیان بود.
• در ۲۷ ژانویه ۱۹۴۵، ارتش شوروی سابق درهای کمپ آشویتس را گشود. زندانیان این کمپ از سربازان شوروی به‌عنوان ناجیان خود استقبال کردند. طنز تاریخ اینجاست که سربازانی که خود رسماً نمادی از تمامیت‌خواهی استالینی بودند، آزادی را برای زندانیانِ تمامیت‌خواهی نازی آوردند.

• کمپ آشویتس شامل ۲۸ بلوک می‌شد. اکثر آن‌ها ساختمان‌های مسکونی برای زندانی‌ها بودند. این بلوک‌ها ظرفیت پذیرش ۷۰۰ زندانی را داشتند، بااین‌حال، شمار زندانیان ساکن در آن‌ها حتی از ۱۲۰۰ نفر هم تجاوز می‌کرد. در آشویتس دوم نیز دو نوع آسایشگاه برای زندانی‌ها وجود داشت؛ آسایشگاه‌های آجری و چوبی. هر دوی این ساختمان‌ها فاقد سرویس بهداشتی، نور و تجهیزات گرمایشی بودند.
• زندانیان پیش از رفتن به حمام‌های گاز، صرف‌نظر از شرایط آب و هوایی، لباس‌های خود را درمی‌آوردند و برهنه راهی اتاق‌های گاز می‌شدند.
• زندانیان آشویتس سه وعده غذا دریافت می‌کردند؛ نیم لیتر آب یا به‌جای آن قهوه و چای برای صبحانه. یک لیتر سوپ برای نهار و ۳۰۰ گرم نان همراه با ۲۵ گرم سوسیس، کره، مارمالاد یا پنیر برای شام. سوپ‌های آشویتس به‌قدری بدمزه بودند که زندانیان تازه‌وارد به‌سختی آن‌ها را می‌خوردند.
• ساعات کاری در آشویتس در فصل تابستان از ۴:۳۰ صبح و در زمستان از ۵:۳۰ آغاز می‌شد. وقتی‌که اولین زنگ به صدا درمی‌آمد، زندانیان بیدار می‌شدند و اتاق‌های خود را مرتب می‌کردند. آن‌ها سپس به نظافت خود می‌پرداختند و قهوه یا چای می‌خوردند. با صدای زنگ دوم، آن‌ها از آسایشگاه خارج می‌شدند و در قالب ردیف‌های ده‌تایی به صف می‌شدند.
• زندانیان یهودی در کمپ آشویتس مورد آزار و اذیت فراوان قرار می‌گرفتند. با آن‌ها بیشتر از همه با خشونت رفتار می‌شد. به گفته‌ی سازمان اِس‌اِس، ارزش جان یهودیان کمتر از همه‌ی زندانیان بود. همه‌ی آن‌ها در معرض گرسنگی، سرما، کار طاقت‌فرسا و اذیت و آزار مداوم قرار می‌گرفتند و درنهایت در اتاق‌های گاز کشته می‌شدند.
• زندانیان آشویتس شامل زندانیان سیاسی، یهودیان، تبعیدی‌ها، سوسیالیست‌ها، مجرمان و همجنسگرایان می‌شدند.

• حدود ۲۳۲,۰۰۰ کودک زیر ۱۸ سال به کمپ شماره دو آشویتس فرستاده شدند. از این میان، ۲۱۶,۰۰۰ نفر یهودی، ۱۱,۰۰۰ نفر کولی و حداقل ۳,۰۰۰ نفر لهستانی بودند. حدود هزار نفر از این افراد نیز ملیت‌های بلاروسی، روسی و اوکراینی داشتند.
• حداقل یک میلیون یهودی در آشویتس کشته شدند که از این میان تنها نام ۱۰۰,۰۰۰ نفر از آن‌ها به ثبت رسیده است. حدود ۹۰۰,۰۰۰ نفر از آن‌ها اندکی پس از انتقال، در اتاق‌های گاز کشته شدند. طبق برآوردها، ۱ نفر از هر ۶ یهودیِ کشته‌شده در ماجرای هولوکاست، در آشویتس قربانی شدند. حدود ۱۰۰,۰۰۰ نفر از این قربانیان متعلق به ملیت‌های دیگر بودند.
• اولین فرار از آشویتس در ششم جولای ۱۹۴۰ به دست تادئوس ویِه‌یوفسکی (Tadeusz Wiejowski) از لهستان رقم خورد. او این کار را با کمک لهستانی‌هایی انجام داد که در آشویتس کار می‌کردند. متأسفانه، او یک سال بعد دستگیر و در زندان کشته شد.
• ویتولد پیلِتسکی (Witold Pilecki) یک سرباز لهستانی بود که به‌طور داوطلبانه پذیرفت تا به‌عنوان زندانی وارد کمپ آشویتس شود تا بتواند اطلاعاتی از این اردوگاه به دست آورد. او سرانجام از آشویتس فرار کرد و دنیا را با فاجعه‌ی هولوکاست آشنا ساخت.

• چهار لهستانی به نام‌های کاژیمیِرژ پیِخوفسکی، استانیسلاو گوستاو یاستر، یوزف لِمپارت و اوگِنیوز بِندِر در ۲۰ ژوئن ۱۹۴۲ از آشویتس فرار کردند. آن‌ها وارد انبار اس‌اس شدند و سلاح‌ها و لباس‌های نظامی آلمان نازی را به سرقت بردند. آن‌ها با تغییر ظاهر و در پوشش سربازان نازی همراه با یک خودرو از کمپ آشویتس گریختند.
• درمجموع ۹۲۸ زندانی تلاش کردند تا از آشویتس بگریزند. لهستانی‌ها با ۴۳۹ نفر داوطلب برای این فرار، بزرگ‌ترین گروه را در اختیار داشتند.
• ۱۹۶ زندانی موفق به فرار از آشویتس شدند؛ اکثر آن‌ها تا پایان جنگ جهانی دوم زنده ماندند. ۲۵ زندانی نیز موفق به فرار از آشویتس شدند، اما بعد از مدتی (هفته‌ها، ماه‌ها و حتی سال‌ها بعد) دوباره دستگیر و به زندان بازگشتند.
• آنتونی دوبرووُلفسکی، پیرترین نجات‌یافته از آشویتس لقب گرفت و در ۲۱ اکتبر ۲۰۱۲ در سن ۱۰۸ سالگی درگذشت.
• یک قابله‌ی لهستانی به نام استانیسلاوا لِشزینسکا به زنان باردار در کمپ آشویتس کمک می‌کرد تا فرزندان خود را به دنیا آورند. او بیش از ۳,۰۰۰ بچه را در آن مدت به دنیا آورد. لشزینسکا خاطرات خود را در کتابی با عنوان «گزارشی از یک قابله در آشویتس» به تصویر کشیده است. این کتاب سندی از چگونگی به خطر افتادن جان لشزینسکا برای نجات جان نوزادان است.
• بسیاری از زندانیان در آشویتس مورد آزمایش‌های به‌ظاهر پزشکی قرار می‌گرفتند. نازی‌ها باور داشتند که دشمنان آن‌ها باید، چه از طریق کار کردن و چه از طریق مرگ در خلال تحقیقات پزشکی، به رایش خدمت کنند. این آزمایش‌ها شامل عقیم‌سازی مردان و زنان، گرسنگی دادن به زندانیان، آزمایش‌های ژنتیکی (به‌خصوص بر روی کودکان)، آزمایش‌های متعدد با مواد سمی، در معرض سرما قرار دادن بدن زندانیان و شوک‌های الکتریکی می‌شدند.

• آلمان نازی حدود ۶۰ میلیون رایش مارک، معادل ۱۲۵ میلیون یوروی امروزی، از طریق اردوگاه کار اجباری آشویتس درآمد کسب کرد.
• از زمان شروع جنگ جهانی دوم، نازی‌ها به هر کاری برای پنهان کردن حقیقت درباره کشتار مردم کشورهای تحت اشغال خود دست زدند.
• پس از اینکه آشویتس در سال ۱۹۴۷ تبدیل به یک موزه شد، عملیات نبش قبر در این اردوگاه برای بیش از یک قرن ادامه یافت.
• ۲۷ ژانویه، روز بین‌المللی یادبود هولوکاست است. این تاریخ را سالروز آزادسازی آشویتس به دست ارتش سرخ شوروی می‌دانند.