در اردوگاه آشویتس چه گذشت؟

اردوگاه آشویتس در لهستان، روایتگر خاطراتی دردناک از زندانیانی است که جان خود را در حمام‌های گاز ارتش آلمان نازی از دست دادند. آشویتس حالا یک موزه‌ی یادبود برای گرامیداشت یاد قربانیان فاجعه‌ی هولوکاست است.

آشویتس یا به زبان لهستانی، اوشوینشیم (Oświęcim)، نام بزرگ‌ترین اردوگاه کار اجباری و اردوگاه مرگ آلمان نازی است. این اردوگاه که در نزدیکی شهر صنعتی اوشوینشیم در جنوب لهستان قرار دارد، در اصل شامل سه قسمت کوچک‌تر می‌شد؛ اردوگاه اسرا، اردوگاه مرگ و اردوگاه کار اجباری.

آشویتس به‌عنوان مرگبارترین اردوگاه آلمان نازی، حالا تبدیل به مکانی نمادین از برنامه‌ی «راه‌حل نهایی» شده است و همواره نام آن در کنار هولوکاست مطرح می‌شود. این مقاله سعی دارد تا گوشه‌ای هرچند کوچک از دوران سیاه اردوگاه آشویتس را به تصویر بکشد.

بین ۱.۱ تا ۱.۵ میلیون نفر در آشویتس جان خود را از دست دادند که از این میان ۹۰ درصد از آن‌ها یهودی بودند. به‌علاوه در میان کشته‌شدگان، ۱۹,۰۰۰ نفر اهل رومانی هم حضور داشتند که تا ۳۱ جولای ۱۹۴۴ و زمانی که نازی‌ها آن‌ها را با گاز کشتند، در اینجا نگهداری می‌شدند. لهستانی‌ها نیز دومین گروه بزرگ از قربانیان آشویتس با رقمی در حدود ۸۳,۰۰۰ کشته بودند.

آشویتس احتمالاً به این دلیل که نقش مهمی در برنامه‌ی «راه‌حل نهایی» نازی‌ها ایفا می‌کرد، انتخاب شده بود. این اردوگاه در یک تقاطع ریلی با ۴۴ مسیر موازی ریلی قرار داشت که به نازی‌ها امکان انتقال یهودیان از سراسر اروپا به اینجا برای کشته شدن را میسر می‌کرد.

هنریش هیملر، رئیس ستون حفاظتی آلمان نازی موسوم به اس‌اس (مخفف شوتشتافِل)، دستور تأسیس اردوگاه اول برای زندانی کردن اسرا در ۲۷ آوریل ۱۹۴۰ را صادر کرد و اولین قطار از زندانیان سیاسی لهستانی در ۱۴ ژوئن همان سال به آشویتس رسید. این کمپ کوچک به نام آشویتس اول، در تمام طول تاریخ خود میزبان زندانیان سیاسی، عمدتاً از لهستان و آلمان، بود.

در اکتبر ۱۹۴۱ کار ساخت آشویتس دوم در خارج از روستای مجاور برژینکا (Brzezinka) آغاز شد. اینجا مکانی بود که اِس‌اِس بعدها شروع به توسعه‌ی یک کمپ بزرگ و مجموعه‌ای برای کشتار اسرا با آسایشگاه‌هایی با ظرفیت حدود ۳۰۰ زندانی کرد.

در این مجموعه ۴ حمام بزرگ گاز وجود داشت که زندانیان در آن با گاز خفه می‌شدند. در طبقه‌ی زیرزمین آن یک سردخانه برای نگهداری اجساد وجود داشت. این اجساد سپس در کوره‌های آدم سوزی، خاکستر می‌شدند.

کمپ سوم آشویتس در نزدیکی دهکده‌ی دِوُری (Dwory) قرار داشت و در مه ۱۹۴۲ به یک اردوگاه کار اجباری برای تأمین نیروی کار در شرکت ای‌جی فاربن (IG Farben) برای تولید محصولات شیمیایی و پلاستیکی تبدیل شد. به‌علاوه، آشویتس سلسله‌ای از ۴۵ کمپ کوچک‌تر را در منطقه تشکیل داد که اکثر آن‌ها محلی برای نگهداری کارگران بودند.

اردوگاه مرگ و اردوگاه کار اجباری نیز به هم مرتبط بودند. زندانیان تازه‌وارد در اردوگاه مرگ در فرآیندی به نام «انتخاب» تقسیم‌بندی و افراد جوان و با توانایی بدنی مناسب برای کار اجباری انتخاب می‌شدند. اما کودکان و مادرانشان به همراه سالمندان و افراد ناتوان را مستقیماً راهی اتاق‌های گاز می‌کردند.

هزاران زندانی نیز از سوی پزشک اردوگاه، یوزف مِنگِلِه (Josef Mengele)، برای تحقیقات پزشکی انتخاب شدند. پزشکان آشویتس روش‌های عقیم‌سازی را با استفاده از دوزهای بالای تشعشع، تزریقات رحمی و دیگر روش‌های وحشیانه بر روی زندانیان آزمایش می‌کردند.

این آزمایش‌ها شامل کشتن دوقلوها و کالبدشکافی آن‌ها می‌شد. نازی‌ها از این روش برای به دست آوردن اطلاعات موردنیاز خود برای گسترش سریع «نژاد آریایی» استفاده می‌کردند.

زندانیان آشویتس سوم که شرایط وحشتناکی ازجمله سرپناه و سرویس بهداشتی نامناسب، غذای ناکافی و کار تا سر حد مرگ را تحمل می‌کردند، بعد از رسیدن به مرحله‌ی ازکارافتادگی، به اردوگاه شماره دو فرستاده می‌شدند تا در حمام‌های گاز خفه شوند.

شرکت‌های آلمانی سرمایه‌گذاری سنگینی بر روی صنایع برده‌داری در آشویتس کرده بودند. برای مثال، شرکت ای‌جی فاربن به‌تنهایی بیش از ۷۰۰ میلیون رایش مارک (واحد پول آلمان نازی) در تأسیسات کمپ آشویتس سوم سرمایه‌گذاری کرده بود.

از تاریخ ۱۵ مه تا ۹ جولای ۱۹۴۴، در حدود ۴۳۸,۰۰۰ یهودی اهل مجارستان با ۱۴۷ قطار به آشویتس دوم فرستاده شدند. همین امر باعث شد تا آشویتس دوم فراتر از تمام محدودیت‌ها به کشتن زندانیان بپردازد. ازآنجایی‌که کوره‌های آدم سوزی ظرفیت کافی نداشتند، اجساد زندانیان بر روی هیزم آتش زده می‌شد و عمدتاً چربی بدن خود قربانیان، ماده‌ی سوختنی برای این کار بود.

درست قبل از اینکه یهودیان مجاری به آشویتس فرستاده شوند، دو زندانی موفق به فرار از این کمپ همراه با نقشه‌هایی شدند. آن‌ها با رهبران مقاومت در اسلواکی دیدار کردند و گزارشی دقیق، شامل نقشه‌ها، را در اختیار آن‌ها قرار دادند.

وقتی‌که این گزارش در تابستان ۱۹۴۴ به دست سرویس‌های امنیتی غربی افتاد، درخواست‌هایی برای بمباران آشویتس مطرح شد. اگرچه مجموعه‌ی صنعتی مجاور آشویتس بمباران شد، اما اردوگاه مرگ و کوره آدم سوزی آن دست‌نخورده باقی ماند و تا ۵۰ سال بعد، موضوعی جنجالی برای بحث و گفت‌وگو بود.

وقتی‌که نیروهای شوروی سابق در سال ۱۹۴۴ و اوایل ۱۹۴۵ وارد سرزمین‌های اشغالی آلمان شدند، آشویتس به‌تدریج در حال تخلیه بود. در ۱۸ ژانویه ۱۹۴۵، حدود ۶۰,۰۰۰ زندانی به وُدیسلاو اشلاوسکی (Wodzisław Śląski) فرستاده شدند تا با واگن‌های باری به اردوگاه‌های اسرا در مناطق غربی و دور از جبهه‌های جنگی بروند.

در خلال این جابجایی، از هر چهار نفر یک نفر بر اثر گرسنگی، سرما، خستگی و ناامیدی جان باخت. بسیاری در این مسیر به ضرب گلوله کشته شدند. اتفاقی که بعدها به عملیات «مارش مرگ» معروف شد. وقتی سربازان ارتش شوروی در ۲۷ ژانویه ۱۹۴۵ به آشویتس رسیدند، با ۷,۶۵۰ زندانی بیمار یا گرسنه روبرو شدند که همچنان در این کمپ حضور داشتند.

اگرچه نازی‌ها پیش از ترک آشویتس در سال ۱۹۴۵، بخش‌هایی از این اردوگاه را تخریب کردند، اما بخش اعظمی از آشویتس اول و دوم دست‌نخورده باقی ماند و بعدها تبدیل به یک موزه و بنای یادبود شد.

این محوطه با گسترش فعالیت‌های صنعتی در اوشوینشیم، در معرض خطر نابودی قرار گرفت. اما دولت لهستان در سال ۱۹۹۶ به همراه دیگر نهادها به برنامه‌ای پیوست که هدف آن حفظ و نگهداری از این محوطه‌ی تاریخی بود. این مجموعه با نام «اردوگاه اسرای آشویتس» به‌عنوان یک بنای یادبود در سال ۱۹۷۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

حقایق تاریخی از اردوگاه اسرای آشویتس

• آشویتس در ابتدا برای نگهداری زندانیان سیاسی لهستانی ساخته شد و اولین گروه از زندانیان در مه ۱۹۴۰ وارد این اردوگاه شدند. در انتها، تعداد کشته‌شدگان آشویتس از مجموع تعداد سربازان بریتانیایی و آمریکایی که در جنگ جهانی دوم جان خود را از دست دادند، بیشتر شد.
• رودولف هِس، یکی از فرماندهان ارشد آلمان نازی، از اول مارس ۱۹۴۲ تا ۲۲ نوامبر ۱۹۴۳، ریاست مجموعه کمپ‌های آشویتس را بر عهده داشت. او در سال ۱۹۴۶ دستگیر و به جرم قتل هزاران نفر، در همین اردوگاه به دار آویخته شد.
• کمپ آشویتس برای اداره‌ی راحت‌تر، به سه بخش تقسیم شد؛ تمرکز آشویتس اول بر روی کارگاه‌ها، انبارها و دفاتر مرکزی بود. آشویتس دوم مرکزی برای کشتار یهودیان به شمار می‌آمد و وظیفه‌ی آشویتس سوم استخدام نیروهای کار مجانی از بین زندانیان بود.
• در ۲۷ ژانویه ۱۹۴۵، ارتش شوروی سابق درهای کمپ آشویتس را گشود. زندانیان این کمپ از سربازان شوروی به‌عنوان ناجیان خود استقبال کردند. طنز تاریخ اینجاست که سربازانی که خود رسماً نمادی از تمامیت‌خواهی استالینی بودند، آزادی را برای زندانیانِ تمامیت‌خواهی نازی آوردند.

• کمپ آشویتس شامل ۲۸ بلوک می‌شد. اکثر آن‌ها ساختمان‌های مسکونی برای زندانی‌ها بودند. این بلوک‌ها ظرفیت پذیرش ۷۰۰ زندانی را داشتند، بااین‌حال، شمار زندانیان ساکن در آن‌ها حتی از ۱۲۰۰ نفر هم تجاوز می‌کرد. در آشویتس دوم نیز دو نوع آسایشگاه برای زندانی‌ها وجود داشت؛ آسایشگاه‌های آجری و چوبی. هر دوی این ساختمان‌ها فاقد سرویس بهداشتی، نور و تجهیزات گرمایشی بودند.
• زندانیان پیش از رفتن به حمام‌های گاز، صرف‌نظر از شرایط آب و هوایی، لباس‌های خود را درمی‌آوردند و برهنه راهی اتاق‌های گاز می‌شدند.
• زندانیان آشویتس سه وعده غذا دریافت می‌کردند؛ نیم لیتر آب یا به‌جای آن قهوه و چای برای صبحانه. یک لیتر سوپ برای نهار و ۳۰۰ گرم نان همراه با ۲۵ گرم سوسیس، کره، مارمالاد یا پنیر برای شام. سوپ‌های آشویتس به‌قدری بدمزه بودند که زندانیان تازه‌وارد به‌سختی آن‌ها را می‌خوردند.
• ساعات کاری در آشویتس در فصل تابستان از ۴:۳۰ صبح و در زمستان از ۵:۳۰ آغاز می‌شد. وقتی‌که اولین زنگ به صدا درمی‌آمد، زندانیان بیدار می‌شدند و اتاق‌های خود را مرتب می‌کردند. آن‌ها سپس به نظافت خود می‌پرداختند و قهوه یا چای می‌خوردند. با صدای زنگ دوم، آن‌ها از آسایشگاه خارج می‌شدند و در قالب ردیف‌های ده‌تایی به صف می‌شدند.
• زندانیان یهودی در کمپ آشویتس مورد آزار و اذیت فراوان قرار می‌گرفتند. با آن‌ها بیشتر از همه با خشونت رفتار می‌شد. به گفته‌ی سازمان اِس‌اِس، ارزش جان یهودیان کمتر از همه‌ی زندانیان بود. همه‌ی آن‌ها در معرض گرسنگی، سرما، کار طاقت‌فرسا و اذیت و آزار مداوم قرار می‌گرفتند و درنهایت در اتاق‌های گاز کشته می‌شدند.
• زندانیان آشویتس شامل زندانیان سیاسی، یهودیان، تبعیدی‌ها، سوسیالیست‌ها، مجرمان و همجنسگرایان می‌شدند.

• حدود ۲۳۲,۰۰۰ کودک زیر ۱۸ سال به کمپ شماره دو آشویتس فرستاده شدند. از این میان، ۲۱۶,۰۰۰ نفر یهودی، ۱۱,۰۰۰ نفر کولی و حداقل ۳,۰۰۰ نفر لهستانی بودند. حدود هزار نفر از این افراد نیز ملیت‌های بلاروسی، روسی و اوکراینی داشتند.
• حداقل یک میلیون یهودی در آشویتس کشته شدند که از این میان تنها نام ۱۰۰,۰۰۰ نفر از آن‌ها به ثبت رسیده است. حدود ۹۰۰,۰۰۰ نفر از آن‌ها اندکی پس از انتقال، در اتاق‌های گاز کشته شدند. طبق برآوردها، ۱ نفر از هر ۶ یهودیِ کشته‌شده در ماجرای هولوکاست، در آشویتس قربانی شدند. حدود ۱۰۰,۰۰۰ نفر از این قربانیان متعلق به ملیت‌های دیگر بودند.
• اولین فرار از آشویتس در ششم جولای ۱۹۴۰ به دست تادئوس ویِه‌یوفسکی (Tadeusz Wiejowski) از لهستان رقم خورد. او این کار را با کمک لهستانی‌هایی انجام داد که در آشویتس کار می‌کردند. متأسفانه، او یک سال بعد دستگیر و در زندان کشته شد.
• ویتولد پیلِتسکی (Witold Pilecki) یک سرباز لهستانی بود که به‌طور داوطلبانه پذیرفت تا به‌عنوان زندانی وارد کمپ آشویتس شود تا بتواند اطلاعاتی از این اردوگاه به دست آورد. او سرانجام از آشویتس فرار کرد و دنیا را با فاجعه‌ی هولوکاست آشنا ساخت.

• چهار لهستانی به نام‌های کاژیمیِرژ پیِخوفسکی، استانیسلاو گوستاو یاستر، یوزف لِمپارت و اوگِنیوز بِندِر در ۲۰ ژوئن ۱۹۴۲ از آشویتس فرار کردند. آن‌ها وارد انبار اس‌اس شدند و سلاح‌ها و لباس‌های نظامی آلمان نازی را به سرقت بردند. آن‌ها با تغییر ظاهر و در پوشش سربازان نازی همراه با یک خودرو از کمپ آشویتس گریختند.
• درمجموع ۹۲۸ زندانی تلاش کردند تا از آشویتس بگریزند. لهستانی‌ها با ۴۳۹ نفر داوطلب برای این فرار، بزرگ‌ترین گروه را در اختیار داشتند.
• ۱۹۶ زندانی موفق به فرار از آشویتس شدند؛ اکثر آن‌ها تا پایان جنگ جهانی دوم زنده ماندند. ۲۵ زندانی نیز موفق به فرار از آشویتس شدند، اما بعد از مدتی (هفته‌ها، ماه‌ها و حتی سال‌ها بعد) دوباره دستگیر و به زندان بازگشتند.
• آنتونی دوبرووُلفسکی، پیرترین نجات‌یافته از آشویتس لقب گرفت و در ۲۱ اکتبر ۲۰۱۲ در سن ۱۰۸ سالگی درگذشت.
• یک قابله‌ی لهستانی به نام استانیسلاوا لِشزینسکا به زنان باردار در کمپ آشویتس کمک می‌کرد تا فرزندان خود را به دنیا آورند. او بیش از ۳,۰۰۰ بچه را در آن مدت به دنیا آورد. لشزینسکا خاطرات خود را در کتابی با عنوان «گزارشی از یک قابله در آشویتس» به تصویر کشیده است. این کتاب سندی از چگونگی به خطر افتادن جان لشزینسکا برای نجات جان نوزادان است.
• بسیاری از زندانیان در آشویتس مورد آزمایش‌های به‌ظاهر پزشکی قرار می‌گرفتند. نازی‌ها باور داشتند که دشمنان آن‌ها باید، چه از طریق کار کردن و چه از طریق مرگ در خلال تحقیقات پزشکی، به رایش خدمت کنند. این آزمایش‌ها شامل عقیم‌سازی مردان و زنان، گرسنگی دادن به زندانیان، آزمایش‌های ژنتیکی (به‌خصوص بر روی کودکان)، آزمایش‌های متعدد با مواد سمی، در معرض سرما قرار دادن بدن زندانیان و شوک‌های الکتریکی می‌شدند.

• آلمان نازی حدود ۶۰ میلیون رایش مارک، معادل ۱۲۵ میلیون یوروی امروزی، از طریق اردوگاه کار اجباری آشویتس درآمد کسب کرد.
• از زمان شروع جنگ جهانی دوم، نازی‌ها به هر کاری برای پنهان کردن حقیقت درباره کشتار مردم کشورهای تحت اشغال خود دست زدند.
• پس از اینکه آشویتس در سال ۱۹۴۷ تبدیل به یک موزه شد، عملیات نبش قبر در این اردوگاه برای بیش از یک قرن ادامه یافت.
• ۲۷ ژانویه، روز بین‌المللی یادبود هولوکاست است. این تاریخ را سالروز آزادسازی آشویتس به دست ارتش سرخ شوروی می‌دانند.