کلیسای سنت مارکو؛ میراثی مقدس در ونیز

کلیسای سنت مارکو معروف ترین کلیسای ونیز و یکی از بارزترین نمونه های معماری بیزانسی در ایتالیا و در جهان است. این کلیسا که در نزدیکی گراند کانال واقع شده، مشرف بر میدان سنت مارکو و متصل به قصر دوک می باشد و جزو جاذبه های گردشگری ونیز نیز به شمار میرود.

سنت مارکو در واقع یک کلیسای جامع است اما هیچ وقت به چنین جایگاهی دست نیافت. این کلیسا تا زمان جلوس اسقف اعظم ونیز در سال ۱۸۰۷، به عنوان نیایشگاه قصر دوک مورد استفاده قرار می‌گرفت. در سال ۸۲۸ میلادی، بازرگانان ونیزی، آثار باقیمانده از سنت مارک (یا مرقس که یکی از چهار نفری است که چهار کتاب اول انجیل عهد جدید را نوشتند) را از اسکندریه‌ی مصر به سرقت بردند. گفته می‌شود که ونیزی‌ها این آثار را در بشکه‌ و لابه‌لای گوشت پنهان کردند تا بتوانند از میان نگهبانان مسلمان عبور کنند. این داستان در قرن سیزدهم بر روی معرق کاری بالای سمت چپ در ورودی کلیسا نقاشی شده است.

آثار مقدس باقی مانده از سنت مارکو در ابتدا یه صورت موقت در نیایشگاه قصر دوک نگهداری می‌شد. اما بین سال‌های ۸۲۹ و ۸۳۲، کلیسایی مستحکم‌تر برای مصون نگه داشتن این آثار ارزشمند بنا گردید. در سال ۹۷۶ این کلیسا در شورش علیه «دوک پیترو کاندیانو» به آتش کشیده شد اما در سال ۱۰۷۰، توسط «دوک دومینیکو کنتارینی» دوباره احیا گشت. کلیسای کنونی که با ساختمان‌های پیشین خود ادغام شده بود، حدود سال ۱۰۷۱ کامل شد.

گرچه ساختار اصلی کلیسا طی هزار سال گذشته کمی تغییر کرده است، اما آذین بندی آن از زمان تکمیل تاکنون، به صورت مرتب عوض می‌شود. در قرون بعدی، بخصوص قرن ۱۴ میلادی، همه برای زیباسازی کلیسا مشارکت می‌کردند. کشتی‌های ونیزی مرتبا از بناهای باستانی شرق، برای تزئین کلیسا ستون، سر ستون یا گچکاری‌های برجسته وارد می‌کردند.  

نمای آجری کلیسا به تدریج با سنگ‌های مرمر مختلف و مجسمه‌های حکاکی شده پوشیده شد. قدمت بعضی از این سنگ‌ها گاهی از خود کلیسا هم بیشتر بود. کلیسا نمای جدیدی یافت و گنبد‌های قبلی هم با گنبد‌های چوبی با کیفیت جایگزین شد تا با معماری گوتیک قصر دوک که مجدداً طراحی شده بود، هم خوانی داشته باشند. کلیسای سنت مارکو بخش زیادی از تاریخ خود، نقش نیایشگاه قصر دوک را داشته است اما در سال ۱۸۰۷، به کلیسای جامع ونیز تبدیل شد.

دیدنی‌های کلیسای سنت مارکو

کلیسای سنت مارکو از کلیسای آپوستل مقدس (Holy Apostles) امپراطور کنستانتین بزرگ و مسجد ایا صوفیه در استانبول الگو برداری شده است. نقشه‌ی کف ساختمان به شکل یک صلیب یونانی است که در قسمت تلاقی صلیب یک گنبد و بر روی هر یک از چهار بازوی صلیب یک گنبد دیگر وجود دارد. هر بازو دارای یک راهروی مرکزی و دو راهروی فرعی است. هشتی ورودی کلیسا هم در پایانه‌ی غربی ساختمان قرار دارد. نمای غربی ساختمان که با هنر معماری بیزانسی، رومانسک و گوتیک آراسته شده است، از دو ردیف پنج‌تایی قوس‌های فرو رفته و برآمده تشکیل شده که توسط چند ستون با سرستون‌های حکاکی شده در قرون دوازده و سیزده میلادی، ثابت نگه داشته شده‌اند. برجستگی‌های قبه مانند کوچک و ظریف و سایر تزئینات موجود در قسمت بالای نما، ضمائم گوتیکی است که در قرون چهارده و پانزده به نما اضافه شده‌اند.

جزئیات مجذوب کننده‌ی فراوانی در نمای ساختمان وجود دارد که آن را مدیون تلفیق زیبای آثار هنری عهد عتیق و قرون وسطی هستیم. یکی از بخش‌های مهم این طراحی‌ها شامل قدیمی‌ترین معرق کاری نمای ساختمان (۱۲۷۰ - ۱۲۶۰) است که در بالای شمالی‌ترین درب در نمای غربی ساختمان قرار دارد. موضوع این معرق کاری «انتقال کالبد سنت مارکو» است و شامل قدیمی‌ترین طرح شناخته شده از کلیسای سنت مارکو می‌باشد.

از بخش جنوبی (نزدیک‌ترین قسمت به قصر دوک) هم نباید غافل شد. در این بخش دو ستون آزاد قرار دارد که به سبک بیزانسی حکاکی شده‌اند و تحسین هر بیننده‌‌ای را بر می‌انگیزند. احتمالاً این ستون‌ها متعلق به قرون پنجم و ششم کشور سوریه است. در نزدیک این بخش، در گوشه‌ی بیرونی خزانه، مجسمه‌های مصری ساخته شده از سنگ‌های آذرین قرار دارند که با نام Tetrarch شناخته می‌شوند. قدمت این مجسمه‌ها به قرن چهار میلادی برمی‌گردد که شامل شمایل چهره‌های سلطنتی هستند و این اعتقاد وجود دارد که این مجسمه‌ها متعلق به «دیوکلتیان» و سه امپراطور دیگری است که وی امپراطوری روم را با آنها تقسیم کرد.

هشتی ورودی، مشخصه‌ی رایج معماری در کلیساهای بیزانسی، پایانه‌ی غربی کلیسای جامع را در بر می‌گیرد. این بخش دارای پیاده‌رویی از موزاییک‌های مرمرین زیباست که از قرون یازده و دوازده میلادی بر جای مانده‌اند. موزاییک‌های طلا اندود سقف هم به دلیل پایین بودن آن، به وضوح  قابل رویت هستند.

بخش زیادی از موزاییک‌های هشتی ورودی کلیسا بیان کننده‌ی داستان‌های عهد عتیق هستند و بیننده را برای داستان‌های عهد جدید در سرسرای ورودی کلیسا آماده می‌کنند. بسیاری از آنها مربوط به قرن سیزدهم میلادی هستند، به خصوص داستان‌های جالب خلقت انسان که در سمت راست درب مرکزی قرار دارند. درست در مقابل درب مرکزی، شمایلی از چهار انجیل‌نویس عهد عتیق قرار دارد که متعلق به قرون یازده و دوازده میلادی هستند.

وقتی وارد کلیسا می‌شوید تقریباً غیر ممکن است که به بالا نگاه نکنید. موزاییک‌های طلایی زیبا تمام سطح هشت هزار متر مربعی طاق‌های قوسی و گنبد‌ها را می‌پوشاند. قدمت این موزاییک‌ها که به قرن دوازده میلادی بازمی‌گردد، گواهی بر پیام «رستگاری مسیح» در عهد جدید می‌باشد. در کنار این طرح اصلی، آثار هنری دیگری مانند داستان «مریم مقدس»، شهادت «سنت پیتر» و «سنت کلمنت» و رویداد‌های زندگی «یوحنا» و «سنت ایزادور» جهت تکریم معبد بزرگ قدیسان توسط ونیزی‌ها در این کلیسا قرار داده شده‌اند؛ اما مهم‌تر از همه‌ی این‌ها، چرخه‌های منقوش به «افسانه‌ی سنت مارکو» می‌باشد. پس‌زمینه‌ی طلایی این آثار بیننده را تحت تأثیر قرار داده و سمبلی از الوهیت و نور خداوندی است.

کف زمین با طرح‌های زیبا و تو‌در‌تو تزئین شده است که ترکیبی از موزاییک و مرمرهای منقوش به اشکال هندسی و طرح‌هایی از حیوانات می‌باشد. یک مدال قرمز بر روی زمین سرسرایی که از در اصلی به آن وارد می‌شویم، نقش بسته است که جایی را نشان می‌دهد که در سال ۱۱۷۷ میلادی، «دوک سباستیانو زیانی»، آشتی میان «بارباروزا»، امپراطور روم و «پاپ الکساندر سوم» را سازماندهی کرد.

در بالای محراب بلند کلیسا، عرشه‌ای بر روی ستون ها قرار دارد که با برجسته کاری‌های قرن یازدهم میلادی تزئین شده است. تزئیناتی که در پشت محراب قرار گرفته است همان «پال طلایی» معروف است؛ صفحه‌ای از جنس طلا با سنگ‌های الماس. مسئولیت ساخت این طرح بر عهده‌ی طلاساز بیزانسی در سال ۹۷۶ قرار گرفت و بعدها تزئینات بیشتری به آن اضافه شد. «ناپلئون» بخشی از این سنگ‌های گرانقیمت را در سال ۱۷۹۷ به تاراج برد اما هنوز هم قسمت زیادی از ان باقی مانده است که از پشت شیشه‌ی محافظ خود چشم بیننده را به خود خیره می‌کنند.

جایگاه گروه کر توسط «فرا سباستیانو چیاوونه» خاتم کاری شده و در بالای آن هم در هر دو طرف، سه ردیف برجسته کاری توسط «سانسووینو» انجام شده است. بر روی دو منبر موجود در سکوی خطابه، تندیس‌های ساخته شده توسط برادران «ماسنگو» (۱۳۹۴ میلادی) وجود دارد. همچنین در جایگاه گروه کر، مجسمه‌های برنزی انجیل نویسان عهد عتیق، اثر سانسووینو قرار داده شده‌اند.

مجسمه‌ی معروف «اسب‌های سنت مارکو» تاریخ پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته‌اند. قدمت این چهار مجسمه به دوران یونانی و رومی بازمی‌گردد و در اصل به عنوان بخشی از ارابه‌ی چهار اسب پیروزی ساخته شده‌اند. این مجسمه‌ها در جنگ‌های صلیبی چهارم از قسطنطنیه به تاراج رفت و در سال ۱۲۰۴ میلادی توسط «دوک انریکو رونالدو» به ونیز فرستاده شد. این اسب‌ها در ابتدا در آرسنال قرار گرفتند اما بعد از گذشت ۵۰ سال، به محوطه‌ی بیرونی کلیسای سنت مارکو منتقل شدند.

ونیزی ها تنها کسانی نبودند که به این اسب‌ها علاقه داشتند. در سال ۱۷۹۷، ناپلئون مجسمه‌ها را به فرانسه برد و در سال ۱۸۱۵ دوباره به ونیز بازگردانده شده و تا دهه‌ی ۱۹۹۰ که برای محافظت به گالری طبقه بالا منتقل شدند، در همان جا باقی ماند. در حال حاضر نسخه‌ی مدل برداری شده از آنها در جای سابق نسخه‌ی اصلی قرار داده شده‌اند. نسخه‌ی اصلی اسب‌ها را می‌توان با پرداخت ورودیه‌ی اندکی مشاهده کرد. «خزانه» در سمت راست سرسرای اصلی قرار دارد و دربردارنده‌ی مجموعه تحسین برانگیزی از اشیاء به تاراج رفته از قسطنطنیه توسط شرکت‌کنندگان در جنگ‌های صلیبی و همچنین تمثال‌ها و آثار مقدس جمع آوری شده توسط کلیس طی سال‌های مختلف است.

اگر راهی تور ایتالیا شدید، ونیز و کلیسای سن مارکو، حتما باید در لیست جاهایی باشد که به تماشای آن می‌روید.